1914 წელს, როცა პირველი მსოფლიო ომი გამოცხადდა, იტალიის მთავრობა დელიკატური პრობლემის წინაშე აღმოჩნდა: მას რკინა აკლდა. ერთმა მოხერხებულმა თავმა გამოსავალი იპოვნა, რომელიც უცნაური, მაგრამ საბოლოო ანგარიშით სასარგებლო აღმოჩნდა. ეს გახლდათ პოპულონიასთან არსებული წიდის მინდვრების გამოყენება. წამოწყება წარმოუდგენელი წარმატებით დაგვირგვინდა. რადგან მხოლოდ წიდას მოპოვების შემდეგ აღმოჩნდა ეტრუსკული ქალაქების გორაკების მიდამოებში არსებული რკინის რაოდენობის სრული მოცულობა. ძველი წიდას 30-40% -ს რკინა შეადგენდა.

ადრეულ ისტორიაში მრეწველთა მიერ დატოვებული მონარჩენი პროდუქტები თანამედროვე მრეწველობისათვის სასარგებლო გამოდგა – ეს ალბათ უნიკალური შემთხვევაა. ისინი მძიმე პერიოდში ესოდენ საჭირო შეიარაღებას წაადგნენ. მაგრამ ჟრჟოლამ შეიძლება აგიტანოთ იმის გაფიქრებისას, რომ იზონცოზე, 1917 წლის შემოდგომის მძიმე ბრძოლებისას, იტალიური ჯარის იარაღი – ყუმბარები და ტყვიები, რომლებიც ავსტრიელ ჯარისკაცებს მუსრს ავლებდნენ, ეტრუსკი მაღაროელების მიერ 2500 წლის წინ მთებიდან ამოღებული რკინისაგან იყო ჩამოსხმული.

ამ წიდის გამოყენება 1918 წლის შემდეგაც გაგრძელდა. ათწლეულების მანძილზე თხრიდნენ მძლავრი ექსკავატორებეთ ფართო ტრანშეებს. რაც დღემდე გრძელდება, დასასრული კი ისევ არ სჩანს.

არქეოლოგებისათვის ეს გათხრები უნიკალურ შესაძლებლობას წარმოადგენდა. ყველაზე დიდი სიურპრიზი აღმოჩნდა მაშინ, როდესაც ზოგიერთ ადგილას ექსკავატორები წიდას ქვედა ნიადაგს, ძირს შეეხნენ: აქ გიგანტურ სამარხთა ნაშთები აღმოჩნდა. წიდას დიდი სიმძიმის გამო, სამარხები უხსოვარ წარსულში უნდა ჩანგრეულიყვნენ. როგორ მოხდა ეს? დიდი ხნის მანძილზე გამოცანა ამოუხსნელი გახლდათ.

მხოლოდ შემდგომმა ძიებებმა მოგვცეს პასუხი. შესაძლებელი გახდა შემდგომის რეკონსტრუქცია : დაახლოვებით ძვ. წ. 400-ან წლებში პოპულონიაში რკინის დამუშავება დიდ სამჭედლოებში დაიწყო, რაც მანამდე მხოლოდ მეზობელ კუნძულ ელბაზე ხდებოდა.

ქალაქი მალე ანტიკური ხანის პიტსბურგად გადაიქცა! ჩამოსასხმელი საამქროების მიერ დაგროვილი მონარჩენი წიდის მასები საუკუნეთა მანძილზე იზრდებოდა და იზრდებოდა, სანამ ერთ დღეს პოპულონიას ძირში მდებარე უძველეს ნეკროპოლის სან ცებრონეს არ მიაღწიეს და ის მთლად არ გადაფარეს. მათ თავის ძირში დამარხეს ეტრუსკთა ისტორიის უძველესი თავის ნაწილი.

სამარხებში ნაპოვნი ნივთების: ყოველდღიური მოხმარების საგნებისა და სამოსის, სპირალების, საკიდების, ქინძისთავების გვერდით არსებულმა იმპორტულმა ნაწარმმა ცხადყო, რომ ეს ნაგებობები ჯერ კიდევ ძვ. წ. VII საუკუნეშია აგებული. და სხვა აღმოჩენთა სიმრავლე კი ადასტურებს, რომ პოპულონია ჯერ კიდევ მაშინ სპილენძისა და ბრინჯაოს მაღალგანვითარებული წარმოების ცენტრი უნდა ყოფილიყო. მისი სახელოსნოები აწარმოებდნენ დიდი რაოდენობის ნაწარმს, პირველ რიგში შესამკობად და განსაახლებლად საჭირო შესანიშნავ ფირფიტებს. კუნძულ ელბასა და კამპილიას სპილენძის მადანის მფლობელობაზე და მოპოვებაზე იყო პოპულონიას ეკონომიკური განვითარება და სიმდიდრე დაფუძნებული. სპილენძის მადანმა და მისმა დამუშავებამ ის ერთ-ერთ მდიდარ სამრეწველო ქალაქად აქცია.

მსგავსი საკვირველი პროგრესი დაახლოვებით ორი საუკუნით ადრე აღმოსავლეთ შუაზღვისპირეთშიც არსებობდა. ეს გახლდათ ებრაულ სამეფოში მეფე სოლომონის მეფობის პერიოდში სპილენძის საბადოსა და ჩამოსასხმელი საამქროების ექსპლუატაციის შემდეგ არსებული ეკონომიკური აღმავლობა. დავით მეფის დროინდელი ჯერ კიდევ უპირატესად გლეხური სახელმწიფო ერთი თაობის განმავლობაში პირველი რანგის სამრეწველო ქვეყნად გადაიქცა.

სპილენძის წარმოებასთან ერთად ეტრურიაში რკინის წარმოებაც დაიწყო. რკინა აღმოჩნდა პოპულონიაში ძვ. წ. VII საუკუნის დასაწყისის სამარხების ნივთებს შორის. იგი იპოვნეს «კარის გორასამარხის» საბრძოლო ეტლის შემამკობელ ბრინჯაოს ფირფიტებზე. ცხოველები და რკინის ნადირობის სცენები, რომლითაც მათ ამკობდნენ, რკინის ინტარსიითაა შესრულებული. რაც დასტურია იმისა, რამდენად ძვირფასი იყო თავდაპირველად იტალიაში ეს ლითონი, ისევე როგორც მრავალი საუკუნის წინ ახლო აღმოსავლეთში.

იწყება ახალ ბაზრებზე, ესოდენ საჭირო ახალი ლითონის ახალ საბადოებზე ნადირობა. ეტრურიის ზარმა შემოჰკრა. უკეთესი შესაძლებლობები წარმოუდგენელი იყო. სიცილიას აკლდა ლითონები, ხოლო ტიბროსსა და არნოს შორის აღმართული მასივების წიაღები კი ესოდენ სასურველ ნედლეულს შეიცავდნენ. ამ ქვეყნის მაღაროები სარდინიელთა მაღაროების გამოკლებით, ცენტრალური ხმელთაშუაზღვსპირეთის ყველაზე მნიშვნელოვან რეზერვს წარმოადგენდნენ! მათ ყველას საზღვაო გადაზიდვისათვის ხელსაყრელი მდებარეობა გააჩნდათ, რადგან სანაპირო ზოლში მდებარეობდნენ.

სამხრეთიდან მიმავალი მოგზაური, მათ უკვე შორიდან ხედავს. ლაციუმის სანაპიროს გასწვრივ, მონოტონური გზის ბოლოს, ტიბროსის შესართავის სიახლოვეს, ტოლფას მთების ესოდენ სახასიათო პროფილი მოსჩანს. მათზე მონტე ლე გრაცის მთის ველური მწვერვალები ბატონობს. აქედან ქვეყნის სიღრმეში საბადოების სხვა ზონა ვრცელდება, ეტრურიის მადნეულის საბადოების ჯაჭვის ყველაზე სამხრეთით მდებარე. ის შეიცავს პირიტს, ტყვიას, კალკოპირიტს, ცინკს, ანტიმონს და შეზღუდული რაოდენობით ასევე ვერცხლისწყალს.

რამოდენიმე საათის შემდეგ, მონტე არჯენტარიოს მაღალი და ციცაბოფერდებიანი გრძელი ნახევარკუნძულის გარს შემოვლის შემდეგ, კუნძული ელბა მოსჩანს. იგი შეიცავს სპილენძს და როგორც მისი მთავარი პორტის სახელი პორტოფერაიო მიუთითებს - რკინას. როგორც ვერგილიუსი ენეიდაში ამბობს, «ამ კუნძულზე დიდი რაოდენობის რკინა მოიპოვებოდა». მის პირისპირ, მონტე ამიატას მთელს ქვეყანაზე გაბატონებული ვულკანური კონუსის ირგვლივ, სპილენძის, რკინის, ტყვიის და ვერცხლის შემცველი მთებია დაჯგუფებული. ისინი ეკუთვნიან პოპულონიას, ვეტულონიას და სესინას ხეობაში უფრო ჩრდილოეთით არსებული ვოლტერას მმართველებს.

სწორედ ამ მადნეულის მთებში ჩამოყალიბდა ძვ. წ. VII საუკუნეში მძიმე მრეწველობა – პირველი იტალიის მიწაზე და დასავლეთში საერთოდ! მან საფუძველი ჩაუყარა ეტრურიის განვითარებასა და ზღაპრულ სიმდიდრეს.

ამ ეპოქის დაუჯერებელი ინდუსტრიული განვითარების ძველ მოწმეებს დღესაც შეხვდებით: მთელს ქვეყანაში შემონახულია მადნეულის ინტენსიური მოპოვებისა და გადამუშავების კვალი. პორტო ბარათის მსგავსად ლითონის წიდების ნამდვილი გორები კუნძულ ელბაზეცაა. მათ პოულობენ მონტე ფორტინოს მახლობელ ლუნიში და ძველი სახელგანთქმული ცერეს პორტის მიწის ზედა ფენებში. «წიაღისეულის ამოღების ტირენიული მეთოდი», წერს სიბილ ფონ კლეს-რედენი, «მართალია დღევანდელი წარმოდგენით ირაციონალური იყო. მაშინდელი ტექნიკის დონე იძლეოდა წიაღსეულის მხოლოდ ზედაპირული შრეებიდან ამოღების შესაძლებლობას. სადაც წერაქვი ვეღარაფერს ხდებოდა, იქ ცეცხლს ანთებდნენ, გახურებულ ქანს ცივ წყალს ასხამდნენ და ისე ხეთქავდნენ. ეტრუსკულ სამთო მრეწველობას მაინც საოცარი მასშტაბი ჰქონდა...»

მეფე სოლომონის სპილენძის საბადოების აღმოჩენამ ისრაელში ნამდვილი სენსაცია მოახდინა. ისინი წლებია ტურისტთა კოჰორტებს აოცებენ. არანაკლებ ღირსშესანიშნავი ეტრუსკული მაღაროები, რომლებიც ევროპის უძველეს და უმნიშვნელოვანეს მაღაროებს წარმოადგენენ, დღემდე უყურადღებოდ რჩებიან. მათი არსებობის შესახებ არავინ იცის. მათ არავინ ნახულობს, არცერთი თანამედროვე გზამკვლევი მათზე არ საუბრობს.

სწავლული ფილიპო მაგი ასკვნის: «მათმა ინდუსტრიამ ეტრუსკები უეცრად გაამდიდრა. მათი სიმდიდრისა და ძლიერების მწვერვალი ბრინჯაოს დიდად გავრცელების პერიოდსა და რკინით ვაჭრობის დაწყების ხანას ემთხვევა. ეტრუსკები მთელ ევროპას ბრინჯაოთი და რკინით ამარაგებდნენ.»

ეტრუსკების დიდება მშვიდობიან აღმშენებლობას ეფუძნება. მათ თავის ესოდენ ბრწყინვალე კულტურულ განვითარებას ყველა ტექნიკური საშუალებისა და საინჟინრო ხელოვნების გამოყენებით ჩაუყარეს საფუძველი.

იტალიის მიწაზე პირველი გამოჩენიდან მათ აინტერესებდათ ეკონომიკა, წარმოება და ვაჭრობა და არა ომი და დაპყრობა, სხვა ხალხების დამონება და გაძარცვა. ისტორიაში ეს მათთვის დამახასიათებელ ნიშნად დარჩა. სადაც მათ შეაღწიეს, ყველგან საოცარი წინსვლა მიიტანეს. მათგან უზარმაზარი აღფრთოვანება უნდა წამოსულიყო, რადგან ისინი მკვიდრ, ჯერ კიდევ პრიმიტიულ ბინადართ არა მხოლოდ საკუთარი წეს-ჩვეულებისა და კულტურის მიღებაში არწმუნებდნენ, არამედ მათ საკუთარი მრავალმხრივი ცივილიზაციის შექმნაში სიხარულით აღებინებდნენ მონაწილეობას, რომელსაც მცირერიცხოვანი ეტრუსკები ვერასდროს მარტონი ვერ შეჰქმნიდნენ.

წინასიტყვაობა წიგნისა «ეტრუსკები», პარიზი, 1976
ფრანგულიდან თარგმანი გიორგი მარჯანიშვილისა

დასაწყისი იხილეთ:
ვერნერ კელერი: ეტრუსკები
ვერნერ კელერი: როცა დასავლეთს ჯერ კიდევ ეძინა
ვერნერ კელერი: იტალია – «ხბოთა ქვეყანა»
ვერნერ კელერი: როცა ეტრუსკები მოვიდნენ
ვერნერ კელერი: პრინცესა ლართის მდიდრული სამარხი
ვერნერ კელერი: პირველი ეკონომიკური საოცრება დასავლეთში

გაგრძელება იხილეთ:
ვერნერ კელერი: რადგან ისინი ზღვაზე ბატონობდნენ
ვერნერ კელერი: «დოქტრინა ეტრუსკა»
«ეტრუსკები»: მთარგმნელის დასკვნა