დასავლეთი სომხეთი ხეთური წყაროების თანახმად

ხეთური ტექსტები ან მომავალი სომხეთის ტერიტორიაზე ან მომავალი სომხეთის საზღვრებთან არსებულ მრავალ ქვეყანას ახსენებენ, განსაკუთრებით ჰაიასას, აზზის, სუხმას, ისუვას და ალშეს. ყველა ეს ქვეყანა ნახსენებია როგორც ხეთების მიერ ნებით თუ ძალით დამორჩილებული ქვეყნები ხეთი მეფეების – სუპილილიუმას (1388-1347) და მურსი II-ის (1347-1320) ანალებში, ბოღაზ ყოის ფირფიტებზე.

ყურადღებას, რა თქმა უნდა, სახელი ჰაიასა იპყრობს, რომელიც სომხეთის სომხურ სახელს - ჰაიასტანს ჰგავს, მაგრამ სინამდვილეში ეს შემთხვევითი ანალოგიაა. რაც შეეხება ამ ქვეყნის ლოკალიზაციას, ლუი დელაპორტი მას პონტოს ნაპირთან, ტრაპიზონის ახლოს ათავსებს, ისევე როგორც ის აზზის ქვეყანას ზემო ჭოროხის რეგიონში, არზრუმის ჩრდილოეთით მოიაზრებს. ნ. ადონცის აზრით კი, პირიქით, აზზის ქვეყანა ეყრდნობოდა მთა დერსიმს... ჰაიასა და აზზი მდებარეობენ ზემო ევფრატზე, დერსიმის მასივის ირგვლივ...

ჩვენ არ ვიცით რა რასას განეკუთვნებოდნენ აზზის, ისუვას და ალშეს მკვიდრნი. ადონცის აზრით, ისინი ურარტების ნათესავები უნდა ყოფილიყვნენ. ცნობილია, რომ ერთ დროს ისინი ხეთების იმპერიის ჰეგემონიას ექვემდებარებოდნენ. ხეთების ხალხი წარმოიქმნა ანატოლიაში ადგილობრივი მკვიდრი ელემენტის დამპყრობელ ინდოევროპელებთან შერევის შედეგად. სუბსტანცია ადგილობრივი იყო, ზედაფენა კი დამპყრობელი ინდოევროპული. მომავალი სომხეთი დიდ ისტორიაში პირველად სწორედ ხეთმა მეფეებმა შეიყვანეს, ამაზე ხეთების დედაქალაქ ჰატუსაში აღმოჩენილი მასალები მოგვითხრობენ. ასე ვიგებთ, რომ ხეთების მეფე ტუტალია III (1410-1388) ხელმძღვანელობდა ლაშქრობებს ჰაიასას მეფის კარანნისის წინააღმდეგ და ის ასევე ომობდა აჯანყებულ ქვეყანა ისუვასთან და აზზის ხალხთან, რომლებმაც ერთხანს აღმოსავლეთი კაპადოკია დაიპყრეს.

ხეთების მეფე სუპილილიუმას (1388-1347) კი, ახლო და მეგობრული ურთიერთობა ჰქონდა ჰაიასას ახალ მეფე ჰუქქანასთან, რომელთანაც ის ოჯახური კავშირებით ჰქონდა. «რა არაცივილიზებულია თქვენი ქვეყანა», ასე ლამაზად ეუბნებოდა ხეთების მეფე თავის ახლობელ ჰაიასას მეფეს და მას ეტიკეტსა და სექსუალურ ტაბუებში ათვითცნობიერებდა. ასე აღწევდა კაპადოკიის ბრწყინვალე ხეთური კულტურა მომავალი მცირე სომხეთის ჯერ კიდევ ნახევრად ბარბაროსულ მოსახლეობაში... 1200 წლისათვის უკვე აღარაა საუბარი პირველ წინასომხურ სახელმწიფოებზე, ისინი არ გამქრალან. ხეთების დიდი იმპერიის დამხობის შემდეგ, მისი არქივებიც დადუმდნენ.

მომავალი სომხეთი ასურული წყაროების თანახმად: ნაირი

ხეთური წყაროების ადგილი ასურულმა წყაროებმა დაიკავეს. ასურეთის მეფე ტუკულტი-ნინურტა პირველიდან (1255-1218) მოყოლებული ასურეთის მეფეებმა ვანის ტბის სამხრეთ რეგიონში დაამარცხეს და დაიმორჩილეს ნაირის მეფეთა კოალიცია. ასურეთის მეფე ტიგლატფალასარ I-თან (1116-1090) ერთად დაზუსტდა ასურეთს მოქმედებები ტერიტორიაზე, რომელიც შემდეგ სამხრეთ სომხეთად გადაიქცა.

ტიგლატფალასარი ტრაბახობდა იმით, რომ მან დაიმორჩილა ნაირის 23 მეფე და მიაღწია «ნაირის ზღვამდე», ე.ი. ვანის ტბამდე. «მე სიგრძეზე და სიგანეში დავიპყარი ნაირის დიდი ქვეყანა, მე ისინი დავამხე ჩემს ფეხებთან». ტიგლატფალასარმა მოითარეშა და ნადავლის სახით წაიყვანა 1200 ცხენი და 2000 პირუტყვი. უკანა გზაზე კი მალატია დაიმორჩილა. მაგრამ ამ მხეცობას მომავალი არ გააჩნდა. ტიგლატფალასარ I-ის შემდეგ, ასურეთი დიდი ხნით ჩრდილში გადავიდა. ამასობაში მომავალი სომხეთის ტერიტორიაზე დიდი სახელმწიფო – ურარტუ შეიქმნა.

ურარტუს სამეფოს დაარსება, არამეს მეფობა

ტიგლატფალასარ I-ის მეფობის დროს, ნაირი, რეგიონი, რომლის ჩონჩხს შეადგენდა ტაურუსი (Taurus), მრავალ სამთავროდ იყო დაქუცმაცებული.
9-ე საუკუნეში, ნაირი და მომავალი სომხეთის მრავალი სხვა პროვინცია გააერთიანა ადგილობრივმა უნარიანმა ხელისუფლებამ - ბიაინის, ე.ი. ვანის ქვეყნის მეფეთა დინასტიამ. ამ ერთიან ქვეყანას ასურულ წყაროებთან ერთად ჩვენ ურარტუს ვუწოდებთ. ურარტუს ენა, ცნობილი ე.წ. ვანური წარწერებით გახდა. კვლევამ აჩვენა, რომ ურარტუს ენა ახლოა ჰურიტების და მითანელების ენებთან. ეს ენები ერთობლივად კი ენათესავებიან კავკასიის ენებს, ამ ენების იბერიული ანუ ქართული ოჯახის სახით.

ურარტუს ისტორია საინტერესოა არმენოლოგიური კვლევებისათვის. ეს «სომხეთი», რომელიც სომხების გამოჩენამდე არსებობდა, არ გამქრალა მთლიანად. მისი ონომასტიკა კლასიკურ სომხურ ტოპოგრაფიაში სჩანს. ურარტული ელემენტი გადარჩა ინდოევროპელი პროტოსომხების მიერ მომავალი სომხეთის ტერიტორიის დაპყრობის შემდეგაც. ძველმა ცივილიზებულმა ურარტუელებმა, ქართველების ნათესავმა ხალხმა, ინდოევროპული სომხეთის სუბსტრატი შექმნეს. ასე იყო კელტების წინა ელემენტი გალიაში ანუ დღევანდელ საფრანგეთში, სუზური ელემენტი სპარსეთში, ეგეოსური ელემენტი საბერძნეთში, და ა.შ.

ურარტუს სამეფოს დამაარსებელია მეფე არამე – Aramé, რომელმაც ადონცის ქრონოლოგიის თანახმად, დაახლოებით 880 და 844 წლებს შორის გააერთიანა ნაირის სამთავროები. ამ გაერთიანებას ადასტურებს ის, რომ ურარტუს მეფეები მეფეთა მეფის წოდებას ატარებდნენ. არამემ იმდენად ძლიერი კვალი დაამჩნია ქვეყნის ბედს, რომ მისმა სახელმა ისტორიულ სომხებამდე მოაღწია. ისტორიკოსმა მოსე ხორენელმა ქართველთა ნათესავი არამე ინდოევროპელ სომეხთა ეპონიმად აქცია. არამემ თავისი სახელი მისცა ურარტუს პროვინცია არამილს, რომელიც კლასიკურ აპაჰუნიკს შეესაბამება. არამეს დედაქალაქი ამ რეგიონში იყო არზაშკუ თუ არზაშკუნი, რომელიც ადონცის აზრით მანაზკერტს შეესაბამება. არამე ასურელი დამპყრობელის - ასურნაზირაპალ II-ის (884-859) თანამედროვე იყო.

ნაირის გაერთიანებამ დააფიქრა ასურეთის საშინელი მეფე, რომელიც ახალ სახელმწიფოზე პირდაპირ თავდასხმას ვერ ბედავდა და მხოლოდ სასაზღვრო რაიონების აოხრებით და მიტაცებით კმაყოფილდებოდა. ბიბლიით, ათი მცნებით მოუთვინიერებელი სემიტი ასურელები, საზარელი ხალხი იყო. ასურეთის მეფე სალმანასარ III გათამამდა და 857 წელს თავს დაესხა უშუალოდ ურარტუს. ის ურარტუს დედაქალაქს მიადგა. მისი მხეცობით თავზარდაცემულმა არამემ მთას შეაფარა თავი. მხეცმა ასურელმა ურარტუს დედაქალაქი გადაწვა და მთა ირიტიაზე თავისი საკუთარი კერპი დადგა. სალმანასარმა ააოხრა ურარტუს ცენტრი და თავისი იარაღი ვანის ტბაში «დაასველა». მაგრამ არც ურარტუელები იყვნენ მშვიდები. ასურელმა ვერ დაიპყრო და ვერ დალეწა მის მიერ აოხრებული ქვეყანა, რომელიც არამემ საბოლოოდ გააერთიანა.

შარდური I-ის მეფობა (844-828)

ურარტუს ტახტზე არამეს მემკვიდრე შარდურ I (844-828) იჯდა. ჩვენ არ ვიცით ამ ორ სუვერენს რა ოჯახური კავშირები ჰქონდათ. შარდური წარწერებით არ ამბობს რომ ის არამეს შვილია. ის გვიამბობს, რომ ვიღაც ლუტიპრის შვილია. მამამისზე ჩვენ მეტი არაფერი არ ვიცით. იგივე წარწერებით იტყობინება, რომ არის «დიდი მეფე, ძლიერი მეფე, მეფეთა მეფე, ყველას მეფე», რაც მისი ხელისუფლების სიმტკიცეს ადასტურებს. შარდურ I-ის მტერი იყო მისი წინამორბედის მტერი, ასურეთის მეფე სალმანასარ III, რომელიც ურარტუს ისევ დაესხა თავს და როგორც ჩანს, დამარცხდა. მიუხედავად ამისა, შარდურ I-მა ურარტუს ქვეყნის დედაქალაქი გადაიტანა უფრო უსაფრთხო ადგილას, ტუშპაში, კლასიკური სომხეთის ტოსპში, ბერძენი გეოგრაფების ტოსპიტისში...

იშპუინის და მენუას მეფობები

ურარტუს მეფის შარდურ I-ის მემკვიდრე იყო მისი შვილი იშპუინი (828), რომელმაც ტახტზე დასვა თავისი შვილი მენუა. მენუას 785 წლამდე უნდა ემეფა. იშპუინის და მენუას ხანა იყო ურარტუს როგორც სამხრეთისაკენ, ისე ჩრდილოეთისკენ შესანიშნავი ექსპანსიის ხანა. მეფეები ზედიზედ აწყობდნენ ლაშქრობებს, მაგრამ მიღებული ფორმულის თანახმად, ომობდა და ქვეყნებს იპყრობდა, მტრებს აჩოქებდა ურარტუს დიდი ღმერთი ხალდი.

მენუა იყო დიდი მეომარიც და შესანიშნავი ცივილიზატორიც. მან გაიყვანა სახელგანთქმული არხი, რომლითაც მდინარე ხოშაბის წყალი ვანის გარეუბნებამდე მიდიოდა...

არგიშტ I-ის მეფობა (785-753)

მენუას შვილი და მემკვიდრე იყო არგიშტი I (785-753). ის გახლდათ დამპყრობელი, რომლის დროსაც ურარტუმ თავის აპოგეას მიაღწია. წინამორბედების მსგავსად, არგიშტი თავისი გამარჯვებებით არ ტრაბახობდა. საუბარი მუდამ მეფის ზეციური მფარველების გამარჯვებებზეა. იმარჯვებს ურარტუს დიდი ღმერთი ხალდი, რომლის პატივისცემითაც ურარტუელებს ხალდებს უწოდებენ. არგიშტიმ ჩრდილოეთით თანამედროვე სარიკამიშის რეგიონი დაიპყრო. მან ტახტიდან ჩამოაგდო Diaueqi-ს, ე.ი.ვანანდის თუ ყარსის ქვეყნის მეფე, დაიმორჩილა «ახურიანის ქვეყანა», ე.ი. მდინარე ახურიანის აუზი, ანისის (Ani) რეგიონი. მან ასევე დაიპყრო ეტიუნი ანუ ქვეყანა ანისსა და ერევანს შორის.
ეტიუნის მეფე უდური, რომელმაც წინააღმდეგობა გაუწია მენუას, ამჯერად საბოლოოდ დამარცხდა. არგიშტმა ამ რეგიონში დააარსა ქალაქი არგიშტიქინი (Argichtiqini), რომელიც ჩვენს არმავირს შეესაბამება. მან დაიპყრო სამეფო ერიაქი, რომელიც ადონცის აზრით, შირაკის რეგიონში მდებარეობდა, და ა.შ. მაგრამ ჩრდილოეთით სამხედრო პოლიტიკური გამარჯვებების მომპოვებელ არგიშტ I-ს, სამხრეთით აგრესიული ასურეთის მოგერიება უხდებოდა. თავიდან მას ბრძოლა მოუხდა ასურეთის რეგენტის - შამურამიტის, ლეგენდარული სემირამიდას ჯარებთან. ასურელები იბრძოდნენ სასაზღვრო ქვეყნების, ურარტუს ვასალი ქვეყნების დასაპყრობად. მაგრამ მათ ვერ მოიპოვეს დიდი წარმატება. ურარტუმ შეინარჩუნა ვასალი ქვეყნები...

შარდურ II-ის მეფობა (753-735)

მის დროს გაგრძელდა ურარტუს ექსპანსია ჩრდილოეთისკენ. ჩრდილო-აღმოსავლეთით შარდურ II-მ დაიმორჩილა სევანის ტბის პატარა სახელმწიფოები. მან ილაშქრა ეტიუნიში, ანუ სომხურ არაგაცოტნში, აირარატში და ერიაქიში.

ურარტუს დაპყრობას იქ ცივილიზაციის შეტანა მოჰყვა. შარდურ II-მ პირველმა გააშენა ვენახები და ბაღები, არაქსის რეგიონში გაიყვანა არხები, განსაკუთრებით არმავირში, უფრო ჩრდილოეთით კი, ტბა ჩალდირისაკენ, მაქალთუს ქვეყანა დაიმორჩილა.

ჩრდილო-დასავლეთით ის ეომებოდა კოლხებს ანუ კოლხეთელებს, ქვემო ჭოროხის რეგიონის მთიელებს. შარდურ II ტრაბახობდა იმიტომ, რომ სამხრეთ-აღმოსავლეთით, დასაჯა ასურეთის მოპირდაპირედ მდებარე მანნა. სამხრეთ-დასავლეთით კი, მან ვასალად აქცია ქვეყნები ტუმეიშკი და კაური.., დაამარცხა და დახარჭა ხატეს მეფე ჰილარუადა, იგივე დაჰმართა კუმუხის, კომაგენის მეფე კუშტაშპის, დაიმორჩილა გურგუმის სამალუს მეფეები.

ეს იყო ურარტუს სამეფოს აპოგეა. ის თითქმის ისეთივე დიდი იყო, როგორც უფრო გვიან ტიგრან დიდის დინასტიის ისტორიული სომხეთი...

რუსა I-ის მეფობა (735-713)

შარდურ II-ის შემდეგ იყო რუსა თუ ურსა I (735-713). ის მემკვიდრე იყო თუ უზურპატორი, ჩვენ არ ვიცით. როგორც არ უნდა ყოფილიყო, მან წინამორბედ მეფეთა ტრადიცია გააგრძელა; ალაშკერტში ააგო ახალი ქალაქი (ტოპრაკ-კალე), ჩრდილოეთში დაიმორჩილა ცხრა მეფე, მეზობელი ასურეთის წინააღმდეგ გააერთიანა მეზობელი წვრილი ბელადები, მიიმხრო ზოგი მიდიელები ბელადი. გაძლიერების გზაზე დამდგარი ურარტუს წინააღმდეგ აღსდგა ასურეთის მეფე სარგონ II (722-705). მან ურარტუს მოკავშირეების წინააღმდეგ ომი დაიწყო. 715 წელს დაიმორჩილა მანნას მეფე ულუსუნუ, ცოცხლად გაატყავა კარალუს მთავარი, გააქცია ალაბრიას მეფე და სირიაში გადაასახლა მიდიელების ბელადი დაიაუკუ. რაც შეეხება თვითონ ურარტუს, სარგონი ყოყმანობდა დასხმოდა თუ არა მას თავს. ამასობაში ურარტუს ჩრდილოეთ მხარეებს სამხრეთი რუსეთის ტრამალებიდან გამოსული და მცირე აზიაში მოთარეშე თრაკიულ-ფრიგიული რასის მომთაბარე კიმერიელები შეესივნენ. რუსა მათ მოსაგერიებლად წავიდა, მაგრამ დამარცხდა. ასურული წყაროების თანახმად, ბრძოლის ველზე დაეცა მისი ცხრა თანაშემწე. სარგონი უყოყმანოდ ეცა დასუსტებულ ურარტუს. უფრო ზუსტად, ეცა არა თვითონ რუსას, არამედ მის უფრო სუსტ ვასალებს, რომლებიც აღმოსავლეთით ურარტუს მოწინავე ხაზს ქმნიდნენ. სარგონმა დაამარცხა თვით რუსაც და მისი ერთგული ზიკურტუს მეფე მეტატიც. ამ გამარჯვებით გახარებულმა სარგონმა ააოხრა ურარტუც, გაატიალა ურარტუს ქალაქები. სარგონის 713 წლის ამ თარეშს განსაკუთრებული სავალალო შედეგები ჰქონდა ურარტუსათვის. მეფე რუსამ კი, თითქოს ვერ გადაიტანა ესეთი მარცხი. სარგონის წყაროების თქმით, ის ავად გახდა და გარდაიცვალა. ზოგის თქმით, მან თავი მოიკლა, მაგრამ ეს დადასტურებული არაა.

რუსას მემკვიდრე იყო არგიშტ II (713-680).

მისი წინაპრების მსგავსად, მშენებელმა არგიშტ II-მ ააგო ახალი ქალაქი არგიშტიქინილი (Argichtiqinili), რომლის ირგვლივაც გააშენა ბაღები და ვენახები, დათესა პური და გაიყვანა არხი. არგიშტ II-ის მეფობის დროს, ურარტუ 713 წელს განცდილი მარცხის შემდეგ საკმაოდ მალე წამოდგა ფეხზე. ასურული წყაროების თანახმად, ის თავის გავლენას სასაზღვრო რეგიონებზე ისევ ავრცელებდა, სარგონი კი, საოცრად ზომიერი ტონის დიპლომატიური მიმართვებით კმაყოფილდებოდა.

ურარტუს ვასალების წინააღმდეგ ბრძოლა განაახლა სარგონის მემკვიდრემ - სენაჰერიბმა (705-681). მან ისინი მათი ბოლო თვითნებობისთვის დასაჯა, აიღო და დაანგრია ქალაქები. მისი შიშით წვრილი ბელადები ურარტუს მხარეს ვეღარ გადადიოდნენ, თუმცა ურარტუს წინააღმდეგ დიდი ლაშქრობა ვერ გაბედა.

ასურეთის მეფე სენაჰერიბი 681 წელს მოკლა მისმა უფროსმა შვილმა ადად-ნინლილმა. ძმის მიერ განდევნილმა მკვლელმა თავი ურარტუს შეაფარა. ბიბლიის მიერ პოპულარიზებულმა ამ ფაქტმა, დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა სომხებზე, მათ ასურეთის მეფის მკვლელი ადრამელეკად - სომეხთა დიდი ფეოდალური გვარის არძრუნის წინაპრად გამოაცხადეს. სენეჰერიბი კი სომეხთა მრავალ მეფეს ერქვა.

რუსა II-ის მეფობა (680-646)

არგიშტ II-ის შვილი რუსა, წინაპრების მსგავსად, ბაღ-ვენახებს აშენებდა და არხებს თხრიდა. ის დიპლომატი იყო. მან უარი თქვა კიმერიელებთან ბრძოლაზე და მომთაბარე კიმერიელების ბანდებთან დიდი ხნის მტერის, ასურეთის წინააღმდეგ კავშირი შეჰკრა. მაგრამ ურარტუს ახალი საფრთხე ემუქრებოდა. ეხლა უკვე ისევ რუსული ტრამალებიდან გამოსული ინდოევროპელი მომთაბარეები, ირანული რასის სკვითები თარეშობდნენ. ეს სკვითები დამკვიდრდნენ მიდიაში იქ, საიდანაც ისინი საკუთრივ ასურეთის საზღვრებთან არსებულ ხუბუშკიას ემუქრებოდნენ. ასურეთის მეფე ასარჰადონმა მოიგერია სკვითების მეფე იშპაკა და შემდეგ თავისი ერთ-ერთი ქალიშვილის სკვითების მეორე ბელად ბარტატუაზე გათხოვება გადაწყვიტა.

ურარტუს მეფე რუსამ II-მ ისარგებლა არეულობებით და კიმერიელებთან კავშირის მეშვეობით ერთი ხნით წაართვა ასურეთს სიუზერენიტეტი რამოდენიმე საკამათო სასაზღვრო რეგიონზე, განსაკუთრებით შუპრიაზე, რომელიც სომხურ ტაურუსში ლიჯეს ქვეყანას შეესაბამება. 673 წელს ასარჰადონმა დაანგრია შუპრია და დაწვა მისი დედაქალაქი. რადგან მას მეტისმეტად ბევრი მტერი ემუქრებოდა, ამის გამო ის უშუალოდ ურარტუს თავს არ დაესხა. ასურეთის მუდმივმა მტერმა რუსა II-მაც თავი შეიკავა ასურეთთან ომისაგან იმიტომ, რომ ეს ომი მხოლოდ ინდო-ევროპელი მომთაბარეებისათვის იქნებოდა სასარგებლო.

თავისი მეფობის ბოლო ათწლეულში, რუსა II ასურეთის მეფე ასურბანიპალის (669-626) თანამედროვე გახლდათ. იმ პერიოდში, იმპერიებისათვის საშიში ძალები ყოველი მხრიდან აქტიურობდნენ და ამიტომ რუსა II თვალს ხუჭავდა ასურეთის «ცელქობაზე» და იმპერიების გარკვეული სოლიდარობის შენარჩუნებას ცდილობდა.

შარდურ III და რუსა III

646-610 წლებისათვის ურარტუს სათავეში იდგა შარდურ III, რომელმაც ეს პოლიტიკა გააგრძელა. მან ელჩები გაუგზავნა ასურეთის მეფე ასურნასირალს, რათა მისთვის თავისი ტახტზე ასვლა შეეტყობინებინა და მისთვის ელამიტებზე გამარჯვება მიელოცა.

ურარტუს ბოლო მეფე, რომლის სახელმაც ჩვენამდე მოაღწია, იყო რუსა III, ერიმენას შვილი, რომელსაც 610 და 585 წლებს შორის უნდა ემეფა. მასთან ერთად ქრება ადგილობრივი წყაროების ცნობები.

612 წელს რუკიდან გაქრა ურარტუს ძველი მტერი - ასურეთი, რომელიც მიდიელებმა და ბაბილონელებმა გაგლიჯეს და გაინაწილეს. ურარტუმ ამის მერეც იარსება მეოთხედი საუკუნე, მაგრამ ისიც გააქრეს ახალმა ძალებმა და გაჩნდა ისტორიული სომხეთი.

ურარტული ცივილიზაცია

ურარტუს ხალხი სომხური იმიგრაციის გამო გაქრა, მაგრამ ურარტუს ცივილიზაცია მთლიანად ვერ გაქრებოდა. სავსებით პირიქით მოხდა, ურარტუს ცივილიზაციამ დიდი გავლენა მოახდინა დამპყრობლებზე, ისევე როგორც მინოსურმა ცივილიზაციამ თავისი კვალი დაამჩნია აქეელებს, სირიულ-ბაბილონურმა ცივილიზაციამ მიდიელებს და სპარსელებს, ხოლო ინდუსურმა ძველმა ცივილიზაციამ ვედურ ინდოელებს.

ურარტუ, როგორც ის ძველ წარწერებში წარმოგვიდგება, ფეოდალური მონარქია იყო. სუვერენი არის «მეფეთა მეფე», Érili erilaoue, მოგვიანებით მეფობა ასეთი იყო ისტორიულ სომხეთში. კარის პირველ პირს ევალებოდა სუვერენის ინტრონიზაცია, მეფის ცხების ცერემონიის ჩატარება. სომხურ სომხეთში ეს ფუნქცია დაეკისრა თაგადირს (thagadir). როგორც სჩანს, ჯარი დიდი მიწათმფლობელების მიერ მიყვანილი კონტინგენტისაგან შესდგებოდა. საკუთრივ ურარტუს ქვეყნის მმართველები იყვნენ პრეფექტები, ურარტუს იმპერიას კი ჰყავდა ვასალური სამეფოს სამთავროები.

ურარტელების უზენაესი ღმერთი იყო ხალდი, რომელსაც სუვერენთა ყველა გამარჯვება და დაპყრობა მიეწერება. ის ისეთ გავლენას ახდენდა ქვეყნის ცხოვრებაზე, რომ ურარტუს მკვიდრებს ზოგჯერ ხალდის ხალხს და ურარტუელთა ენას კი, ხალდის ენას ეძახდნენ. ხალდი, წვიმა-ქარიშხლის ღმერთი ტეშება და მზის ღმერთი არდინი ერთგვარ სამებას ქმნიდნენ. იყო კიდევ მთვარის ღმერთი შიელარდი. ურარტუს იმპერიის განვრცობის პარალელურად ვრცელდებოდა ურარტუს რელიგიაც.

ასურელმა სარგონმა ურარტუ აღწერა როგორც მდიდარი, ქალაქებით, სოფლებით დაფარული, უდაბნოების ბაღ-ვენახებად და ნაყოფიერ ველ-მინდვრებად თუ საძოვრებად გარდამქმნელი სარწყავი არხებით დაფარული ქვეყანა. ასურელი მწერლები ხოტბას ასხამენ ურარტუს მეფე რუსა I-ს იმიტომ, რომ მან სარწყავი არხების გაყვანით უდაბნო ნაყოფიერი ხეებით სავსე ბაღად გადააქცია. სარგონი ახსენებს პურით სავსე ურარტუს ბეღლებს, ულამაზეს ტყეებს და ურარტუს ჯიშიან ცხენებს.

აგურისაგან ნაგები ასურული ქალაქებისაგან განსხვავებით, ურარტული ქალაქები ქვისაგან იყო ნაგები, მათ გალავნებს ციკლოპური ბურჯები ჰქონდათ. ასურული აღწერები და რელიეფები გვიჩვენებენ, რომ ურარტუს ტაძრებში და სასახლეებში შუამდინარეთის ხელოვნებით შთაგონებული ხელოვნების ნაწარმოებები, ქვის ქანდაკებები, ოქრო- ვერცხლის, ბრინჯაოს ჭურჭელი იყო. არქეოლოგიური გათხრების დროს ნაპოვნია ოქრო-ვერცხლის, ბრინჯაოს ფარები, რომლებიც შემკულია დრაკონების, ლომების და სხვა მსგავსი არსებების გამოსახულებებით. რკინისგან აკეთებდნენ ცულებს, უროებს, გუთნის სახნისს, ხოლო ბრინჯაოსაგან აკეთებდნენ ჭურჭელს, აწარმოებდენენ კერამიკას.

ურარტული ხელოვნება ასურული ხელოვნების ძლიერ გავლენას განიცდიდა. ანბანიც ასურულ-ბაბილონური სამყაროდან აღებული ლურსმული ჰქონდათ. ასურული მოტივები და თემები ურარტული გენიის შესაბამისად იყო გადამუშავებული.

900-600 წლებში, 300-წლიანი ბრწყინვალების შემდეგ, ურარტუ ისტორიული სომხების წინაპრების შემოსევამ დასცა, თუმცა ურარტუმ თავისი ორმაგი მისია შეასრულა:

სარგონის თარეშის მიუხედავად, მან ასურეთის დაპყრობები სომხეთის ტაურუსთან გააჩერა, შეინარჩუნა თავისი სრული დამოუკიდებლობა, გააერთიანა ქვეყანა და საერთო პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების ფარგლებში ერთ მთლიანობად შეჰკრა სხვადასხვა ტომები. სომხური ტაურუსიდან ჩალდირის ტბამდე და დერსიმიდან სევანის ტბამდე, ურარტუმ შექმნა ისტორიული არე, რომელიც დაუტოვა ინდო-ევროპულ სომხეთს. ამავე დროს, ურარტუმ ამ ინდო-ევროპულ სომხეთს სუბსტრატად დაუტოვა თავისი ცივილიზაცია.