ბრძოლას საერთოდ აკლია ერთობლივი ორგანიზაცია, მთავარი ხელმძღვანელობა.

ჯვაროსანთა სამფლობელოში იგივე მეტოქეობაა და განხეთქილებანი, რაც მუსლიმთა ბანაკში. აღმოსავლეთის ნამდვილი მძიმე რეაქცია ჯერ არ დაწყებულა, თუმცა მზადებაშია და ელღაზი სწორედ ერთი წინამორბედთაგანია.

ანტიოქელ ფრანგთა დამარცხება (1119 წელს), მერე მდგომარეობის გამოსწორება ბოდუენ იერუსალიმის მეფის მიერ (1119-1120 წლები), ეს როგორც ზემოთ აღნიშნულია, იყო ნამდვილ ძალთა ცდა, რომლის შემდეგ, იქ დროებითი სიწყნარე ჩანს. ელღაზი კვლავინდებურად ძლიერი მოპირდაპირეა. ალეპოს (ალაბის) მთავარი, იგი მარდინის მფლობელიც იყო. ასე რომ, მისი გავლენა ჩრდილო სირიის გარდა მესოპოტამიაშიც შესამჩნევია. ესაა მისი ძალა. ფრანგებს ებრძოდა ძლიერად, ამით მისი სახელი შორს იყო განთქმული.

საფიქრებელია, რომ იგი უფრო გადამწყვეტ იერიშს უმზადებდა ფრანგ სამთავროებს და ამისათვის მოკავშირეეებს ეძებდა. მაგრამ ამასობაში კავკასიის ფრონტზე დიდი ამბები ხდებოდა და მწიფდებოდა. მდგომარეობა შეიქმნა ისეთი, რომ – შედგა თუ არა სელჩუკ-თურქმან-არაბთა კოალიცია, მუსლიმან ძალთა პირველი დაკვრა მიმართული იყო სწორედ საქართველოს წინააღმდეგ და ამ შეტაკების შედეგი იყო 1121 წლის დიდი დამარცხება.

გოტიე კანცლერის ცნობით, ელღაზის უნდოდა დავით II-ის დამარცხება, მისი მოსპობა ან დამორჩილება, რათა მთელი შეერთებული ძალებით იერიში მიეტანა ანტიოქია-იერუსალიმზე. ეს ახსნა ძალიან კარგად არკვევს და აცხოველებს მთელ სურათს და გვიჩვენებს ცხადად, რა იყო ჯვაროსან მთავართა ნამდვილი ზრახვა, როგორი ფხიზელი და საღი გაგება ჰქონდათ მდგომარეობისა. მეორეს მხრივ, ეს განმარტება ელღაზის გეგმისა გოტიეს მიერ, ალბათ, სწორია სამხედრო მოსაზრებითაც. ამნაირი მოქმედება ეგრეთწოდებულ შინაგან ხაზებზე, მაჰმადიან მეთაურთაგან ამორჩეული - მათი ცენტრში მდებარეობა, თუ მივიღებთ მხედველობაში სირიის და კავკასიის შუა, - ალბათ, გონივრული სტრატეგიის წესდებასაც ეთანხმებოდა.

XV
მაგრამ გოტიე – თუმცა ეს ანტიოქიაში მყოფ ფრანგისაგან მოსალოდნელია – ცოტა აზვიადებს თვით ელღაზის მნიშვნელობას 1121 წელს შემდგარ კოალიციაში, რომელიც თითქმის მის პირად საქმედ მიაჩნია. ეს ცალმხრივობაა. ელღაზის მიზნები ამ კავშირის მხოლოდ ერთი მიზეზთაგანია. მას სხვა საფუძველიც და საბაბიც ჰქონდა.

არაბთა მიერ დაწესებული, მერე თურქთა ხელში (ალბათ, ადგილობრივ ძალებთან კომბინაციაში) შენახული ტფილისის საამირო და ძველი ქალაქი, რომელიც მეფეებმა, მიუხედავად მათი ცდისა, ჯერ ვერ ჩაიგდეს ხელში, ახლა ირგვლივ დავით II-ის პოზიციებით გარშემორტყმულია. მეფის განზრახვა ხომ უეჭველი იყო. მაშინ ტფილისის და სხვა ადგილთ მცხოვრებთა (ვისაც არ უნდოდა საქართველოსთან შემოერთება) დიდი ხვეწნა და აგიტაცია დაიწყეს მუსლიმან მეზობლებში. და ამ ხალხის დაცვას და საერთოდ მუსლიმან ამიერკავკასიის დაცვას საქართველოს ჰეგემონიის წინააღმდეგ მაჰმადიან მთავართ უკანრახებდა არა მარტო პრესტიჟის ზრუნვა, არამედ გავლენის და მფლობელობის შენარჩუნების აზრიც.

ალბათ, მათი წაქეზებით მოხდა – დიდგორის ომზე ცოტა ადრე – თითქმის ცდის სახით შედარებით პატარა შემოსევა საქართველოში, როგორც ჩანს, განჯის მხედრობისა, თუმცა განჯა მეფეს მორჩილობდა. ამ შემოსევის სასტიკმა დასჯამ ძალიან ააღელვა კავკასიელ მაჰმადიანთა ერთი ნაწილი, და მათ ხვეწნით მიმართეს მათ ჭირისუფალთ რაქსის გაღმა.

თავრიზს მჯდომი სულთანი თორგულ, დიდ სელჩუკიან ხელმწიფეთა ჩამომავალი, არ ფიქრობდა განა საქართველოს ჯერ არ დავიწყებულ, და არც ისე ძველ ქვეშევრდომობას? თავრიზიდან, ამნაირად, მზადდებოდა, ასე ვთქვათ, სპარსეთის რეაქცია, საქართველოს ამაღლებით გამოწვეული და ამ სულთანს მხარს უჭერდნენ ყველა ის სამთავრო, ვისიც «მეფეთა მეფედ» ის ითვლებოდა. მეტის თქმა შეიძლება: კოალიციის სახით თითქმის აღდგენილი იყო დროებით სელჩუკიან სულთანთა და მათ ვასალთა ერთობა. კოალიციაში მონაწილე «არაბთა მეფე» დობეის-იბნ-სადაკა ფორმალურად ფორმალურად სულთანის მოადგილედ ითვლებოდა ჰილლას, და მბრძანებელი იყო სირია-მესოპოტამიის მომთაბარე არაბთა. ეს დობეისი ელღაზის მოკავშირე იმ ომშიაც იყო, სადაც დამარცხდა როჟე ანტიოქიელი. ასე რომ, თავრიზიდან მაყურებელი, ალბათ სულ სხვა აზრს გაივლებდა ამ კოალიციის მიზანზე და ხასიათზე და მის თვალში ელღაზი თოგრულის მოკავ შირე და ყმა იქნებოდა.

ბრძოლა მზადდებოდა კავკასიაში მაჰმადიანთა მონაპოვარის დასაცავად ანუ აღსადგენად, საქართველოს ამაღლების დასამხობად. ამ საქმეს და ზრახვებს ზოგადი სამუსლიმანო დიდი პოლიტიკის ელფერიც ადვილად ეძლეოდა, და ამისათვის ელღაზის და სხვათა მოკავშირეობა საერთოდ ისლამის დაცვის ხასიათს ღებულობდა.

მიზანთა და პოლიტიკურ მოსაზრებათა ამნაირი სხვადასხვაობა არ უშლიდა, პირიქით – აღნიშნულ პირობებში – ხელს უწყობდა მოკავშირეთა ტაქტიკურ ერთობას, იმ მწყობრ დაკვრას, ანუ იერიშს კავკასიის ფრონტზე, რომელსაც, გოტიეს თქმით, თვით ელღაზი აუცილებლად თვლიდა.

იერიშს? ამ მხრივაც მდგომარეობა მეტად რთული იყო და საინტერესო.

აღმაშენებლის პოლიტიკა ასეთი იყო: თანდათან, მტკიცედ, შეუჩერებლად საქართველოს განთავისუფლება, ტერიტორიის მოთარეშე მტერთაგან გაწმენდა. ამ მდგომარეობის განმტკიცება, საზღვრების აღდგენა. მერე, კავკასიური პოლიტიკის ნიადაგზე სამეფოს გაფართოება. ტფილისს პირდაპირ ემუქრება დავითი.

ეს რა შეიგნეს მისმა მოპირდაპირეებმა, იფიქრეს, რომ მათთვის უკეთესი დაცვა ამ ხიფათისაგან ის იქნება, რომ სწრაფი იერიში მივიტანოთ საქართველოზე, სანამ მეტად არ დაგვიანდაო და შეერთებული ძალებით ისე ვკრათ, რომ დაწყებული და დიაღ ძლიერად წაყვანილი საქმე ერთბაშად და საბოლოოდ ჩამოვშალოთო. ესეც მშვენიერი ნიმუშია «წინასწარი» ომისა.

XVI
ახლა ჩვენ ვიცით კოალიციის ხელმძღვანელ-მონაწილეთა მიზნები, და რა პირობებში შედგა იგი. დავუმატოთ, რომ სარდლობა ელღაზისათვის მიუნდვიათ – იმ მთავრისათვის, რომელმაც დიდი სახელი მოიპოვა სწორედ ჯვაროსან ფრანგთა შებრძოლებაში და ვინც ამ განთქმულ მეომართა მოგერიებით და თავდასხმით ომებში გამოცდილებით აღიჭურვა.

თავის საომარ ოპერაციათა შესახებ, ანუ, უკეთ რომ ვთქვათ, მთავარ, გადამწყვეტ შეტაკებაზე, რომელიც მოხდა დიდგორთან ქართლში, აგვისტოს შუა რიცხვებში, - ალბათ, 14 აგვისტოს 1121 წელს, ცნობებია შემონახული სხვადასხვაგვარი, ზოგი მოკლე და შინაარსით მძიმე, ზოგი გაზვიადებული და უშინაარსო. ვცადოთ ამ ცნობების საშუალებით და მათი ჯეროვანი განმარტებით შეძლებისამებრ ბრძოლის მიმდინარეობა, მისი სქემა აღვადგინოთ.

მაგრამ, რა ძალა ჰყავდა მოპირდაპირეს? მათეს ცნობები (კოალიცია: 600 000; დავით II: 60 000) და გოტიესაც (კოალიცია: 800 000; დავით II: 80 000) ხომ წმინდა ფანტაზიად უნდა ვაღიაროთ , რამდენად ეხებიან კოალიციის ჯარს. არის სხვა ცნობები, მაგრამ საკმარისია ვთქვათ, რომ დროის და ეკონომიური შესაძლებლობათა მიხედვით, ექვს ნიშნოვან ჯარზე ლაპარაკიც არ შეიძლება. კოალიციის ძალები, შესაძლებელია, რომ რიცხვით სჭარბობდა. ერთი კი უეჭველია, რომ ეს ომი, მაშინდელი საზომით, დიდი მასშტაბის სამხედრო შეჯიბრებას წარმოადგენდა.

XVII
მოკავშირეთა მთავარი სამხედრო და პოლიტიკური მისწრაფება იმ დიდი ცოცხალი ძალის ამოწყვეტა იყო, რომელიც აღმაშენებელმა სწორედ ბოლო წლებში შექმნა და შეაფერისად მოამზადა. ამ მიზნის მისაღწევად, საჭირო იყო მოქმედება სწრაფი, გადამწყვეტი, თავზარდამცემი. და ამის საშუალება ერთი ჰქონდათ – რომ დიდი ცხენოსანთა ჯარებით ერთბაშად იერიში მიეტანათ მტერზე, და ამ დამკვრელი ძალის სიდიდით, წონით და იერიშის სისასტიკით წინააღმდეგობა თავიდანვე ჩაეშალათ და მტერი წაექციათ.

სწორედ ამისათვის შეკრიბეს საუკეთესო მხედრობა, ესე იგი ცხენოსანი ჯარი, მთელ დიდი მანძილზე, სირიიდან დაწყებული კავკასიამდე. ეს იმ დროს განთქმული საომარი ძალა იყო. მხედარნი სხვადასხვაგვარ ადგილობრივ ჯიშთაგან, არაბულ-სპარსული განათლებით და მაჰმადიანობით დაახლოებული, თურქთა და თურქომანთა ახალი სისხლით გაძლიერებული, კარგ ცხენებზე მჯდომი, აგრეთვე ძველ ჯიშთაგან არაბული და შუა აზიის ცხენთა სისხლით განახლებულნი.

ერთი გარემოება იყო მათთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და ხელსაყრელი: ტფილისი და ანისი მათი იყო და ეს ერთეულები, მათ მცხოვრებთა სიმრავლით, სიმდიდრით, ვაჭრობა-მრეწველობით, ზღუდეთა სიმაგრით და მიდამოების ნაყოფიერებით, წარმოადგენდნენ მათთვის ძვირფას და საუკეთესო ბაზებს და ეტაპებს.

იქ ჯარიც იყო, მეციხოვნენიც, იარაღის და საჭირო მასალების საწყობებიც, და ეს ხომ დიდი შეღავათი იქნებოდა.

ანისის მიმართულება და ანისით სარგებლობა ტფილისის მისაღწევად, აიხსნება აგრეთვე – და იქნებ პირველ ყოვლისა, იმ ჩინებული საბალახოებით, თივის, ქერის, და სხვა სანოვაგის სიუხვით, რომელიც გრილ ჰავასთან ერთად, ანისის პლატოს ახასიათებდნენ როგორც მშვენიერ ადგილს, მრავალრიცხოვანი კავალერიის გამოსაკვებად, შესანახად, მოსასვენებლად.

ტფილისზედაც ეს ითქმის, თუმცა ნაკლებად. მაგრამ ტფილისის და მისი მიდამოების კონტროლი ელღაზის ბრძოლას მაინც ფრიად უადვილებდა, რადგან შეადგენდა მისთვის უკანასკნელ ბაზას ანუ მომზადებულ ეტაპს, ბრძოლის ველთან უკვე მჭიდროდ დაახლოვებულს.

XVIII
ბრძოლის ველი! რა მოხდა მთავარ შეტაკებამდე, ცხადად არ ჩანს. ომის ზემოაღნიშნული ხასიათის მიხედვით, ელღაზი, ალბათ, ჩქარობდა იერიში მიეტანა ქართველ-კავკასიელთა ძალებზე და ეძებდა ომის სწრაფ გადაწყეტას ქართლის ველზე. მაგრამ ამისთვის ხომ საჭიროა მტრის მთავარ ძალთა აღმოჩენა და მერე მათთან შებრძოლება. ეს მოხდა კიდეც 14 აგვისტოს, მაგრამ მოხდა იქ, სადაც ეს დავით II-ის სარდლობამ მოისურვა და იმ პირობებში, რომელიც მანვე მოიწონა და ხელსაყრელად ჩათვალა.

ბუნდოვან შემონახული ცნობებიდან – ამ მხრივაც ფრანგი მემატიანე ძვირფასია – ის დასკვნა შეიძლება, რომ ქართველებმა არამცთუ ბრძოლა მიიღეს მათ მიერ განგებ ამორჩეულ ადგილზე, არამედ მათი პოზიციები გაამაგრეს დაბურულ ტყეში ჯებირებით, ესე იგი იმ საშუალებით, რომელიც კავკასიაში ალბათ, ყოველთვის ხმარებაში ყოფილა. ამ დიდი ბარიკადებით, ჯერ საკუთარი ზურგი უზრუნველყვეს იერიშისაგან, საიდანაც მოსალოდნელი იყო და ყოველ შემთხვევაში ამით გზა შეუკრეს იმ რაზმებს, რომელმაც პირდაპირ მაღლობანი გადალახა – ქართველთა ჯარზე მოულოდნელი თავდასხმის იმედით და მერე წინა ფრონტზე ამ საშუალებითვე, ალბათ, უნდოდათ მხედართა იერიში შეეფერხებინათ, და საერთოდ, კავალერიის მწყობრი დაკვრა დაებრკოლებინათ. ეს ჯებირები იმავე დროს, ალბათ, იცავდა მრავალრიცხოვან ქართველ ისრისმსროლელთა რაზმებს: რომ ამგვარი გამაგრების გეგმის შემუშავება, ადგილობრივი ტოპოგრაფიის მიხედვით, ჯებირის აშენება, და დაცვა მრავალრიცხოვანი ჯარის წინააღმდეგ – გულისხმობდა დიდს ორგანიზაციას, მრავალრიცხოვანი მუშახელის მოყვანას და მასალების მოტანას, ადვილი გასაგებია. შევნიშნოთ აგრეთვე, რომ აგვისტო, თუ ცხენოსანთა მოძრაობისათვის გათიბულ მინდვრებში კარგი დრო იყო, ქართველებსაც ხელს უწყობდა: პურის მკა დაემთავრებინათ, რთველი კი ჯერ შორს იყო.

XIX
მაგრამ მთელი მხედრობა ხომ ამ ჯებირებზე იერიშს ვერ მიიტანდა! საქმის ვითარება შესაძლებელია შემდეგი იყო: როგორც ერთმა მხარემ, ისე მეორემ კარგად იცოდა, თუ სად იმყოფებოდნენ მოპირდაპირე მთავარი ძალები. როცა ელღაზის – თოგრულ-დობეისის მხედრობა გაშლილ მინდორზე დარაზმვას შეუდგა, მეფემ მცირე რჩეულთა რაზმი გაგზავნა მტრის მოწინავესთან შესაბრძოლებლად, რომ მერე, სწრაფი უკუქცევით ელღაზის საომარი წყობა დაეშალა და მისი მთავარი ძალები გაურკვეველ მდგომარეობაში ჩაეყენებინათ. ჯებირები სხვა ადგილებში რომ აღმოაჩინეს, ამ საფრთხის ასაცდენად მთელი გეგმა უნდა შეეცვალათ. ამასობაში კი მეფემ ისარგებლა რა ამ აშლის და მოულოდნელი გართულებით, თავისი მთავარი ძალებით ელღაზის მხედრობაზე იერიში მიიტანა. მოხდა საშინელი ბრძოლა, სადაც მთელი სამეფო ძალები და მათი მოკავშირე ოს-ჩერქეზ-შირვანელთ მეომარნი და მეფის საკუთარი მუდმივი ჯარი წინა აზიის საუკეთესო მხედრობას შეეჯახნენ. აქ ორივე მხარის რჩეული რაინდები ერთმანეთს შეებნენ, და მთელი რაზმები ხმალდახმალ ჩართულ ომში ბედს შეეცადნენ.

თვით ტფილისის ქალაქში, რასაკვირველია, ბევრი ჯარი ვერ შეიხიზნებოდა, რომ მისი ზღუდეებით თავი დაეცვათ. და რაც გალავნის და ციხეების გარეთ იყო, ხომ უკვე ბრძოლის – უკეთ რომ ვთქვათ, დევნის ასპარეზად იქცა.

ეს დევნა, მათე ედესელის მოწმობით, მთელ რვა დღეს გაგრძელდა ანისის მიმართულებით, თვით ამ სახელოვან ქალაქამდე და დასრულდა მტრის ძალთა თითქმის სრული განადგურებით. რომ მეფის მდევარი მრავალრიცხოვანი და «ცხენ-კეთილი» უნდა ყოფილიყო, და ომში მეტად გამოცდილი, ეს ხომ ცხადია. და რომ უკუქცევის და დევნის მთავარი მიმართულება ანისისკენ ყოფილა, აიხსნება, უკვე ზემოთთქმულის გარდა იმითაც, რომ თვით ელღაზის და «არაბთა მეფის» სამშობლოში დაბრუნების ბუნებრივი გზა ეს იყო.

ამნაირ დევნას, გარდა პოლიტიკურ-მორალურის და სამხედროისა, აგრეთვე ის მიზანი ჰქონდა, რომ მტრის ბანაკები, მთელი ბარგით, ნადავლით, საქონლით, მრავალგვარი სიმდიდრით და ურიცხვი ტყვით ხელში ჩაეგდოთ.

ამ მხრივაც აღწერილი ომის შედეგი განთქმული დარჩა საქართველოს ისტორიაში: ტყუილად არ მტკიცებს დავით II-ის ცხოვრების აღმწერი, რომ «ყოველი სამეფო აღივსო ოქროთა და ვერცხლითა, არაბულითა ცხენებითა, ასურული ჯორებითა, კარვებითა» და სხვადასხვა აბჯრით, ძვირფასი ჭურჭლით, იარაღით და სხვა.

საფიქრებელია, რომ იმ შემოდგომას საქართველოს მარნებში გამარჯვება შესაფერისად იდღესასწაულეს, და არც ტაძრებში საზეიმო წირვანი იქნებოდნენ სიდიადეს მოკლებულნი.

XXI
დიდგორთან რომ გაიმარჯვეს ქართველებმა, ეს არა მარტო ტაქტიკური, არამედ სტრატეგიულადაც ბოლომდე დასრულებული სამხედრო მოქმედება იყო. და მოწინააღმდეგეთა ძალები და თვით მათი კოალიცია დაირღვნენ.

ამ საბოლოო მიზნით დიდი სტილით წარმოებული ოპერაცია (დევნა), და იმავე დროს ტფილისის დროებით გვერდზე დატოვება, (ალბათ, ალყა ჰქონდა შემორტყმული, მეტი არაფერი), იმ ტფილისის, საუკუნეთა განმავლობაში საქართველოს გარეშე, უცხოთა ხელში რომ იყო, მრავალთაობათა ნატვრის საგანი – ესაა ამ ომში განსაკუთრებით საყურადღებო, ნამდვილი სარდლობისა და პოლიტიკური ნიჭის საუკეთესო მაჩვენებელი.

ტფილისის აღება იმ დრომდე გადადვეს, სანამ ომის მიზანს მიაღწევდნენ. მაჰმადიანთა სრული დამარცხების შემდეგ კი, ტფილისიც, მათი ხანგრძლივი ბატონობის ბურჯი, ხელში ჩაუვარდა – არც ისე თავისთავად და არც ისე ერთბაშად – ერს და მეფეს, მწიფე და დამსახურებული ნაყოფი მათი შრომის და თავდადებისა (1121 წელი).

ამით საქართველომ შეიძინა ქართლის ძველი ქალაქი, აწ ამიერკავკასიის საქმეთა გამგებლობის და ხელმძვანელობის ცენტრი.

ტფილისის შემდეგ ანისის შემოერთება (1123 წელი) დიდ მნიშვნელოვან საქმედ უნდა ჩაითვალოს. ეს მოხდა თვით ამ სახელოვან ქალაქის მკვიდრთა სურვილით, ესე იგი მათთან შეთანხმებით. დიდგორის გამარჯვებამ, ალბათ, დაარწმუნა ანისის მოქალაქეთა ერთი ნაწილი, რომ დრო განთავისუფლებისა დადგა. ასე რომ, ესეც უნდა გვესმოდეს, როგორც პოლიტიკური შედეგი 1121 წლის ომისა, მაგრამ აქვე გამოიხატება სომხეთის ჩრდილო ნაწილთა ზოგადი მიმართულება, მათი სურვილი ქართველთა სამეფოსთან შემოერთებისა. ესეც ნაყოფია დავით II-ის პოლიტიკისა სომეხთა მიმართ: აკი ანისის ტაძრის ხელახლად კურთხევა (მაჰმადიანთა 60 წლის ბატონობის შემდეგ) მათთვის ეროვნულ ზეიმად გახდა.

რომ ამ ორ შემთხვევაში (ტფილისის და ანისის საქმეებში) კომპრომისის პოლიტიკას (ტფილისს – მაჰმადიანებთან; ანისს – მათთანავე და სომხებთან) დიდი ადგილი ეჭირა, ესეც ხომ უეჭველია. უმთავრესი კი ის არის, რომ ამ დაწინაურებულ ქალაქთა, ტფილისის და ანისის, შემოერთებით საბოლოოდ იშლება გზა კავკასიის ერთა წინამძღოლობისა, მათი კავშირის დამყარებისა. მიზანი მძიმე და რთული, გზა «ვიწრო და კლდოვანი» - მაგრამ ეს იყო აღმაშენებლის დიდი აზრი.