1921 წლის თებერვალ-მარტში საბჭოთა რუსეთმა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპაცია და ანექსია განახორციელა. 1921 წლიდანვე საქართველოში ანტისაბჭოთა ეროვნული მოძრაობა დაიწყო. ქართული ეროვნული მოძრაობის მიზანს საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენა წარმოადგენდა. 1921 წელს დაწყებული ეროვნული მოძრაობა 1924 წელს შეიარაღებულ აჯანყებაში გადაიზარდა.

საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენისათვის ბრძოლის ორგანიზება პოლიტიკურმა პარტიებმა დაიწყეს. საერთო მიზნის მისაღწევად საქართველოს ხუთი წამყვანი პოლიტიკური პარტია გაერთიანდა: საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია (მენშევიკები), საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია, საქართველოს სოციალისტ-ფედერალისტური პარტია, საქართველოს სოციალისტ-რევოლუციონერთა პარტია (ესერთა პარტია) და საქართველოს სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიას ჩამოშორებული ჯგუფი „სხიველები“ (დამოუკიდებელი სოციალ-დემოკრატები). ამ პოლიტიკურმა პარტიებმა 1922 წლის აგვისტოში ინტერპარტიულ ორგანიზაციას „საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტს“ (დამკომი), იგივე „პარიტეტულ კომიტეტს“ საფუძველი ჩაუყარეს. დამკომში პოლიტიკური პარტიები წარმოდგენილი იყვნენ თითო წევრით, თავმჯდომარეს ყოველთვის სოციალ-დემოკრატიული პარტიიდან ირჩევდნენ. საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტის პირველი თავმჯდომარე იყო გიორგი (გოგიტა) ფაღავა, შემდეგ - ნიკოლოზ ქარცივაძე, ბოლოს - კონსტანტინე ანდრონიკაშვილი. დამკომმა ჩამოაყალიბა საფინანსო კომისია, წითელი ჯვრის კომისია, სარედაქციო კომისია და „გაერთიანებული სამხედრო ცენტრი“. ამ კომისიებიდან ყველაზე მძლავრი გაერთიანებული სამხედრო ცენტრი იყო. სამხედრო ცენტრი შეიქმნა საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ საქართველოს ტერიტორიაზე არსებული შეიარაღებული ჯგუფებისაგან 1922 წლის აგვისტო-სექტემბრისათვის. სამხედრო ცენტრში სოციალ-დემოკრატებს და სოციალისტ-ფედერალისტებს ვარდენ წულუკიძე წარმოადგენდა, ხოლო ეროვნულ-დემოკრატებს - გენერალი კონსტანტინე (კოტე) აფხაზი. სამხედრო ცენტრის დაზვერვას პოლკოვნიკი ივანე ნარიკელაძე ხელმძღვანელობდა. დამკომი სამხედრო ცენტრს საჭირო ინფორმაციებს აწვდიდა, ხოლო ეს უკანასკნელი კი მათ ამუშავებდა. სამხედრო ცენტრმა რეგიონებში ფილიალები შექმნა.

საქართველოს საგანგებო კომისიამ და ამიერკავკასიის საგანგებო კომისიამ მოიპოვეს ინფორმაცია სამხედრო ცენტრის შესახებ, რის შემდეგაც სამხედრო ცენტრის თხუთმეტი ოფიცერი იქნა დაპატიმრებული, რომლებიც 1923 წლის 21 მაისს დილის 4 საათსა და 30 წუთზე თბილისში, ვაკის პარკის ტერიტორიაზე დახვრიტეს. დახვრეტილთა შორის იყვნენ: ალექსანდრე ანდრონიკაშვილი, ვარდენ წულუკიძე, გიორგი ხიმშიაშვილი, როსტომ მუსხელიშვილი, კონსტანტინე აფხაზი, ნიკოლოზ ზანდუკელი, სიმონ ბაგრატიონ-მუხრანელი, ფარნაოზ ყარალაშვილი, იასონ კერესელიძე, ივანე ქუთათელაძე, სიმონ (ნასყიდა) ჭიაბრიშვილი, ალექსანდრე მაჭავარიანი, ელიზბარ გულისაშვილი, ლევან კლიმიაშვილი, დიმიტრი ჩრდილელი. დახვრეტის წინ სიმონ ბაგრატიონ-მუხრანელმა თანამებრძოლები შემდეგი სიტყვებით გაამხნევა: „თქვენ ხომ იცით რატომაც ვკვდებით, მე მხოლოდ ის მადარდებს სამშობლოსთვის ვერაფერი რომ ვერ გავაკეთეთ, მაგრამ ჩვენს უკან რჩება ხალხი, რომელიც ჩვენს გასაკეთებელს გააკეთებს და ჩვენც იმქვეყნად გავიგებთ, როცა საქართველო იქნება თავისუფალი. გაუმარჯოს თავისუფალ საქართველოს!“ ჩეკისტები სიცოცხლეს შეჰპირდნენ სამხედრო ცენტრის წევრს, ილიას დისწულს კოტე აფხაზს, თუკი ის საბჭოთა ხელისუფლების წინააღმდეგ ბრძოლაზე ხელს აიღებდა. მაგრამ კ. აფხაზმა ჩეკისტების ნაჩუქარ სიცოცხლეზე უარი თქვა, მისი უკანასკნელი სიტყვები იყო: „მე ვკვდები სიხარულით, რადგან ღირსი გავხდი საქართველოს სამსხვერპლოზე ზვარაკად მიტანისა. ჩემი სიკვდილი გამარჯვებას მოუტანს საქართველოს!“ აღსანიშნავია, რომ თხუთმეტივე ქართველი ოფიცერი დახვრეტის წინ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ჰიმნს „დიდებას“ მღეროდა.

სამხედრო ცენტრის ჩავარდნის შემდეგ მისი ფუნქცია სამხედრო კომისიამ იკისრა. სამხედრო კომისიის მუშაობას პარიზიდან საგანგებოდ ჩამოსული სოციალ-დემოკრატი ნოე ხომერიკი ხელმძღვანელობდა. სამხედრო კომისიაში მნიშვნელოვან ფუნქციას ცნობილი მწერალი მიხეილ ჯავახიშვილი ასრულებდა. საქართველოს საგანგებო კომისიის მიერ მიხეილ ჯავახიშვილის დაპატიმრების შემდეგ, სამხედრო კომისიაში ეროვნულ-დემოკრატი გიორგი წინამძღვრიშვილი შევიდა, ხოლო ნოე ხომერიკის დაპატიმრების შემდეგ ის გოგიტა ფაღავამ შეცვალა. სამხედრო კომისია რეგიონებში არსებულ დამკომის სამხედრო ორგანიზაციებს ეყრდნობოდა, ხოლო იქ, სადაც ასეთი არ არსებობდა - სპეციალურ სამხედრო რწმუნებულებს. ეს რწმუნებულები იმ პირების აღრიცხვას ახორციელებდნენ, რომლებსაც აჯანყებაში მონაწილეობის მიღება შეეძლოთ. ეს ისეთნაირად კეთდებოდა, რომ ამის შესახებ ხშირ შემთხვევაში აღრიცხვაზე აყვანილებმაც კი არ იცოდნენ. სამხედრო კომისია, მოსამზადებელი სამუშაოების დამთავრების შემდეგ, აჯანყების საკითხს დამკომში სვამდა, გადაწყვეტილებას კი დამკომის გაფართოებული სხდომა იღებდა. აჯანყების თარიღის განსაზღვრა აჯანყების წინ დანიშნული მთავარსარდლის და მისი შტაბის კომპეტენციას შეადგენდა.

აღსანიშნავია, რომ პოლიტიკურ პარტიებს თავიანთი „სამხედრო კომისიები“ ჰქონდათ. საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ცენტრალურ კომიტეტთან არსებულ სამხედრო კომისიაში თავდაპირველად ვასილ ნოდია და გოგიტა ფაღავა შედიოდნენ, ხოლო შემდეგ - გიორგი ჯინორია და კონსტანტინე ანდრონიკაშვილი. საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის სამხედრო კომისიაში თავიდან შედიოდნენ დავით (დათა) ვაჩნაძე, ილიკო სიხარულიძე და სოლომონ ზალდასტანიშვილი, ხოლო მოგვიანებით - სოლომონ ზალდასტანიშვილი და გიორგი წინამძღვრიშვილი. ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის დაქვემდებარებაში მყოფი ქაიხოსრო (ქაქუცა) ჩოლოყაშვილის რაზმი 1923 წლის დასაწყისიდან დამკომის განკარგულებაში გადავიდა. აქედან მოყოლებული, დამკომი ქაქუცა ჩოლოყაშვილს ყოველთვიურად 200 ლირას უგზავნიდა. დამკომი ქაქუცასთან ურთიერთობას სამხედრო კომისიის მეშვეობით აწარმოებდა.

ფოტოზე: ქაქუცა ჩოლოყაშვილი და მისი შტაბი თურქეთში გადასვლისას, 1924 წლის სექტემბერი. მარცხნიდან მარჯვნივ: სხედან ქაქუცა ჩოლოყაშვილი და გენერალი სპირიდონ მიხეილის ძე ჭავჭავაძე. დგანან: ლელო ჩიქოვანი, ელიზბარ ვაჩნაძე, რაფიელ ერისთავი, ალექსანდრე სულხანიშვილი.

საქართველოს სხვა რეგიონებში (სამეგრელო, გურია, აფხაზეთი, სვანეთი, ლეჩხუმი, აჭარა) 1924 წლის აჯანყება დადგენილ დროს - 1924 წლის 29 აგვისტოს დაიწყო. აჯანყებულებმა სამეგრელოში, გურიაში, სვანეთში და ლეჩხუმში სრულად შეძლეს ძალაუფლების ხელში აღება და ადგილობრივი კომუნისტების დაპატიმრება. სამწუხაროდ, აფხაზეთში ეთნიკურ აფხაზებს აჯანყებაში მონაწილეობა არ მიუღიათ. აჭარაში ადგილობრივი საბჭოთა ხელისუფლების მიერ აჯანყებამდე დაწყებულმა რეპრესიებმა აქ აჯანყებულთა გეგმები მთლიანად შეცვალა. მიუხედავად ამისა აჭარის სხვადასხვა ადგილებში აჯანყება მაინც დაიწყო. აღმოსავლეთ საქართველოში 1924 წლის აჯანყებას ფაქტობრივად ქაქუცა ჩოლოყაშვილი ედგა სათავეში. აჯანყებულებმა პროგრამა მინიმუმი პირნათლად შეასრულეს - თითქმის ყველგან ძალაუფლება ხელში აიღეს. მაგრამ სამწუხაროდ მიღწეულის დიდხანს შენარჩუნება ვერ მოხერხდა - საბჭოთა ხელისუფლებამ აჯანყებულთა წინააღმდეგ სისხლიანი ანგარიშსწორება დაიწყო. მთელი საქართველო საძმო სასაფლაოებით მოიფინა.

1924 წლის 3 სექტემბერს შიო მღვიმის მონასტერთან დამკომის თავმჯდომარე კოტე ანდრონიკაშვილი და დამკომის მდივანი იასონ ჯავახიშვილი დააპატიმრა მცხეთის მილიციის ცხენოსანმა პატრულმა (მეთაური ვ. არჯევანიძე). 4 სექტემბერს მათ მუქარის ქვეშ ხელი მოაწერეს განცხადებას დამკომის დაშლის შესახებ. ამასობაში კი მთელ საქართველოში სისხლის გუბეები იდგა. საბჭოთა ხელისუფლების მიერ სპეციალურად შექმნილი ე.წ. „სამეულები“ ყოველგვარი ძიებისა და გასამართლების გარეშე ხვრეტდნენ ოდნავ ეჭვმიტანილებს. საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივში დაცული ერთი დოკუმენტი 1924 წლის აგვისტო-სექტემბრის ავბედით დღეებში დახვრეტილთა ციფრობრივ მონაცემებს შეიცავს. ამ დოკუმენტის მიხედვით თბილისში 1924 წლის აჯანყებაში მონაწილეობის ბრალდებით დახვრიტეს 230 ადამიანი, სიღნაღის მაზრაში - 60, თელავის მაზრაში - 30, სართიჭალის რაიონში - 49, ბორჩალოს მაზრაში - 19, დუშეთის მაზრაში - 7, გორის მაზრაში - 128, შორაპნის მაზრაში - 171, ქუთაისის მაზრაში - 90, ზუგდიდის მაზრაში - 40, სენაკის მაზრაში - 146, ოზურგეთის მაზრაში - 7, ცაგერის მაზრაში - 37, აფხაზეთში - 12, რაჭის მაზრაში -4, აჭარაში - 25. თუმცა უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეს ციფრი არ ასახავს დახვრეტილთა ზუსტ რაოდენობას. მეორე დოკუმენტში 1047 დახვრეტილზეა საუბარი, მესამეში - 1714-ზე ა.შ. თვით დახვრეტას გადარჩენილი თუ ემიგრაციაში მყოფი ქართველები და უცხოელი მკვლევარები დახვრეტილთა სხვადასხვა რაოდენობას ასახელებენ: 3000, 5000 და ა.შ.

1925 წლის 15 ივლისიდან 3 აგვისტომდე მიმდინარეობდა 1924 წლის აჯანყებაში მონაწილეობის ბრალდებით დაპატიმრებულთა სასამართლო პროცესი. სულ განსასჯელთა სკამზე 47 ადამიანი აღმოჩნდა. მათ შორის იყვნენ: კონსტანტინე ანდრონიკაშვილი, იასონ ჯავახიშვილი, დავით ონიაშვილი, ნიკოლოზ ქარცივაძე, გიორგი ანჯაფარიძე, ბიძინა პირველი, ეგნატე გაბლიანი, გიორგი ჯინორია და სხვები. თავიდან სასამართლომ მათ უმრავლესობას სასჯელის უმაღლესი ზომა - დახვრეტა მიუსაჯა, მაგრამ შემდეგ ის ხანგრძლივი პატიმრობითა და გადასახლებით შეუცვალა. პატიმრობა მისჯილი აჯანყების მონაწილეები ე.წ. საბჭოთა გულაგებში გადაასახლეს, საიდანაც მათი უმრავლესობა არც დაბრუნებულა.