ამ მოძრაობის სათავეში თურქული, უკრაინული, ქართულ-კავკასიური სამყაროებიდან გამოსული გამოჩენილი მოღვაწეები იდგნენ. ამას წინათ, ფრანგულადვე გამოვიდა მონოგრაფია პრომეთეს მოძრაობის ერთ-ერთ დიდ ლიდერზე - მუსტაფა ჩოკაიზე, რაც ძალზედ სასიამოვნოა, თუმცა, ამავე დროს დიდად საწყენია, რომ არც ქართულად და არც ევროპულ ენებზე, ამ მოძრაობის ერთ-ერთ დიდ ქართველ ლიდერზე, პოეტ, პუბლიცისტ, პოლიტიკურ და საზოგადო მოღვაწე გიორგი გვაზავაზე დაწერილი მონოგრაფია არ არსებობს. ეს დიდი დანაკლისია როგორც ქართული, ისე მსოფლიო ისტორიოგრაფიისთვის საზოგადოდ და ქართველთა კულტურისთვის კერძოდ. ბატონი ეთიენ კოპო ამ თვალსაზრისით გარკვეულად ავსებს აღნიშნულ ხარვეზსაც და ისევ მადლობა მას.

რაც შეეხება თვითონ მოძრაობას, ეს ჩაგრული ხალხების რჩეულ შვილთა ერთმანეთისადმი სიმპატიის და თანაგრძნობის თვალსაჩინო გამოხატულება გახლდათ, რაც უეჭველად ლამაზი, ბევრი რამის მასწავლებელი და დასაფასებელი ისტორიაა.

პრომეთეული მოძრაობა, იმდროინდელი დემოკრატიების ცინიზმმა და ეგოიზმმა და ბოლშევიკურმა მხეცობამ გაჭყლიტა. სცილასა და ქარიბდას, შავ ჭირსა და ქოლერას შორის მოქცეული პრომეთეელები შეცდომებსაც უშვებდნენ, რისი მაგალითიცაა გამოუვალ მდგომარეობაში მოქცეულ პრომეთეელთა ნაწილის ნაციზმთან თანამშრომლობა და მოგვიანებით მათთვის იმთავითვე და პრინციპულად არასასურველ პანთურქიზმ-პანთურანიზმთან ხანმოკლე დაახლოება.

საკვირველია, რომ მკვლევარებს ამ მოძრაობისთვის დიდი ყურადღება არ მიუქცევიათ, მით უფრო, რომ ამ მითიური სახელის ამრჩევმა მოძრაობამ, დასავლეთის სხვადასხვა დედაქალაქში მცხოვრები შესანიშნავი პიროვნებები გააერთიანა. მათგან ზოგის სახელი დღეს მივიწყებულია, თუმცა ზოგმა შემდეგში თურქეთში სახელი გაითქვა. ეს იშვიათად აქტუალური მოძრაობა საინტერესო და ხარისხიან ჟურნალებს გამოსცემდა, რომლებიც ბოლშევიზმის ოპოზიციის ისტორიის წყაროს წარმოადგენენ.

ამ მოძრაობის შესწავლა აუცილებელია იმიტომაც, რომ დღეს, ყოფილი საბჭოთა კავშირის ხალხები თავის ძველ და უახლეს ისტორიას აღმოაჩენენ. უეჭველია, რომ გაჩნდება და აღორძინდება ინტერესი იმ პიროვნებათა მიმართ, რომლებიც 30-ზე მეტი წლის განმავლობაში გადასახლებაში ეროვნული სულისკვეთების შენარჩუნებას ცდილობდნენ. პრომეთეული მოძრაობა ასევე ბოლშევიზმისადმი ოპოზიციის, ცივი ომისა და თურქეთის უახლეს ისტორიას ეხება, ვინაიდან მოძრაობის წევრებს და ხელმძღვანელებს შორის თურქოფონებიც იყვნენ. და ბოლოს, მთელი საბჭოთა კავშირის ირგვლივ, ჰელსინკიდან ტოკიომდე, ვარშავის, ბერლინის, პარიზის, სტამბოლის, შანხაის, მუკდენის გავლით თავისი ქსელების შექმნითა და გამოყენებით პრომეთეს ორგანიზაცია ლტოლვილთა სანიმუშო ორგანიზაცია გახლავთ. რა მანიპულირებულებიც არ უნდა ყოფილიყვნენ ისინი სხვადასხვა სახელმწიფოს მიერ, ამ ორგანიზაციის შემქმნელთა ბედი გაღრმავებულ გამოკვლევას იმსახურებს.

პარიზში მრავალი ლტოლვილი ცხოვრობდა: მათგან ყველაზე ცნობილმა, კერენსკიმ, თავისი ჟურნალის - «დნი»-ს ირგვლივ ანტიბოლშევიკური ოპოზიციის ჯგუფის მტკიცედ დაფუძნება მოახერხა. თუმცა არარუს ლტოლვილთა უმრავლესობა, მას რუსული კოლონიალისტური სულისკვეთების შენარჩუნებას და კავკასიისა თუ თურქესტანის რესპუბლიკათა დამოუკიდებლობის უარყოფას სდებდა ბრალად.
სტამბოლში თუ ევროპულ ქალაქებში გამოჩენილი სხვადასხვა ინიციატივის შემდეგ, არარუსმა ლტოლვილებმა ბოლოს და ბოლოს პილსუდკსის პოლონეთის დახმარება მიიღეს, რამაც არარუს ლტოლვილებს პრომეთეული მოძრაობის დაარსების საშუალება მისცა. ეს მოძრაობა პუბლიკაციებს სხვადასხვა ენაზე ამზადებდა; მისი ორგანო იყო «პრომეთე», რომელიც 1926-1938 წლებში პარიზში (ფრანგულად) განუწყვეტლად გამოდიოდა, პოლიტიკური ლტოლვილების გამოცემის დღეგრძელობის იშვიათი მაგალითი.

ლაპარაკია კარგად წარმოდგენილ ჟურნალზე, რომლის სახეც მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში უცვლელი დარჩა. იქ როგორც წესი, საინტერესო ქრონიკები იბეჭდებოდა, რომლებიც ძალიან საინტერესო და დეტალურ ცნობებს იძლევიან როგორც საბჭოთა კავშირში არსებულ ბოლშევიზმის საწინააღმდეგო მოძრაობებზე, ისე პრესის მიმოხილვასა და სიახლეებს სხვა პრომეთეული მოძრაობების შესახებ. წინამდებარე გამოკვლევის მთავარი წყაროა ჟურნალი «პრომეთე», რომლის სრული კოლექციებიც პარიზში იოლად ხელმისაწვდომია.

ისტორიოგრაფიის პრობლემები
პრომეთეულ მოძრაობას, დღემდე ცოტა მკვლევარმა მიაქცია ყურადღება: რამოდენიმე მითითება ზოგად ნაშრომებში, რამოდენიმე წერილი სპეციალიზებულ ჟურნალებში. ამ თავგადასავლის მთავარი მოქმედი პირების შესახებ ცნობები ძალზედ გაფანტულია.

წინამდებარე ნარკვევი წარმოადგენს შუალედურ შედეგს. ის ეყრდნობა წერილთა სრულ შესწავლას, ავტორთა და ცნებათა კართოთეკას. ჩვენ ჯერ გვაქვს არ შესწავლილი არქივები, რომლებიც ამ ორგანიზაციის შესახებ მასალებს უნდა შეიცავდეს (გარდა მუსტაფა ჩოკაის არქივებისა. მუსტაფა ჩოკაის სახელს ასევე გამოთქვამდნენ როგორც ჩოკაიოგლუს, ჩოკაი-ოგლის, ჩოკაიევს).

მუსტაფა ჩოკაი (1890-1941) რუსულ თურქსტანში, ყიზილ-ორდაში დაიბადა და განათლება ტაშკენტში და პეტროგრადში მიიღო; ბაშკირ ისტორიკოს ზეკი ვალიდოვთან (ტოგანთან) მან კავშირი ადრევე დაამყარა; 1917 წელს მონაწილეობს ტაშკენტის, ორენბურგის, ყოყანდის მაჰმადიანთა ყრილობებში. ის ალაშ-ორდას მთავრობის წევრი (1918 წლის დეკემბერი-1919 წლის თებერვალი) გახდა. მას შემდეგ, რაც ბოლშევიკებმა თურქესტანს შეუტიეს, ის იძულებული გახდა ჯერ თბილისში (1919-1921), შემდეგ სტამბოლში და პარიზში (1921 წლის მარტი) გადასულიყო, სადაც დამკვიდრდა მანამდე, სანამ გერმანიაში არ გარდაიცვალა. თანამშრომლობდა ჟურნალებში: «ლა რევიუ დიუ მონდე მუსულმან, ორიენტ-ოქსიდენტ» (მაჰმადიანური სამყაროს მიმოხილვა, აღმოსავლეთი-დასავლეთი», ფრანგულად, 1922), «იენი თურქესტან» (1927), «პრომეთე» (1928-1938), «ლა რევიუ დე პრომეთე» («პრომეთეს ჟურნალი», 1938-1940, ფრანგულად), «ვოსხოდ» (1931). ის იაშ თურქესტანის დამფუძნებელი და ხელმძღვანელია (1929). მუსტაფა ჩოკაის სიკვდილის შემდეგ, მისი ბიბლიოთეკა და არქივები მისმა მეუღლემ ინალკოს (პარიზის აღმოსავლეთის ენებისა და ცივილიზაციების ინსტიტუტს) მიანდო, რომელთაგან ზოგი ყველაზე საინტერესო საბუთი ხელმისაწვდომი არაა. ბიბლიოთეკისა და არქივის მეორე ნაწილი ემინ ოკტაის გადასცეს, ის უეჭველად ანკარაში უნდა იყოს. წინამდებარე გამოკვლევა უკეთ დაგვანახებს მასში მონაწილეთა სხვადასხვა მოტივაციას და მათ ურთიერთობას იმ სოციალურ-პოლიტიკურ გარემოსთან, რომელშიც მათ უხდებოდათ ცხოვრება.

1934-1935 წლების ტეხილი
პრომეთეელებისთვის ეს ნიშნავს იმას, რომ ამიერიდან საბჭოთა კავშირი ნორმალურ ქვეყნად ითვლება, რომ დასავლეთის ერებმა, არაფრად ჩააგდეს ხშირად დიდი სახელმწიფოების და მოსკოვის მიერაც კი დე იურედ აღიარებული რესპუბლიკების ძალისმიერი ანექსიები; რომ დასავლეთის ერები არაფრად აგდებენ რეპრესიებს, სისასტიკეებს, რომლებზეც რეგულარულად ლაპარაკობს “პრომეთე” (შეგნებულად, ხელოვნურად გამოწვეული შიმშილი უკრაინაში, ერთა ლიგის ყურადღების ღირსი არ გამხდარა). წინა წლების ინტენსიური დიპლომატიური მუშაობა უშედეგო გამოდგა, ამ დროს მთავრდება ოპტიმისტური პერიოდი, ამიერიდან ახლო მომავალში საბჭოთა რეჟიმის დამხობისა აღარ სჯერათ.პრომეთეული მოძრაობისთვის საზიანო მეორე მოვლენა, 1935 წელს მოხდა: კომინტერნმა სახალხო ფრონტის პოლიტიკის გატარება დაიწყო, რაც გერმანიის სათავეში ნაცისტების მოსვლით იყო მოტივირებული. ამიერიდან კომუნისტებს მანამდე მთავარ მტრად მიჩნეულ სოციალისტებთან კავშირის დამყარება დაევალათ. ეს პოლიტიკა, პრომეთეელთა მდგომარეობას ძალიან გაართულებს (პრომეთეელები უმთავრესად მენშევიკები ან ესერები იყვნენ): კომუნისტებს, საფრანგეთში, მიუხედავად იმისა, რომ მთავრობაში არ არიან, ძლიერი პოზიცია აქვთ. ყველგან თვლიან, რომ მთავარი მტერი უკვე ნაციზმი და ფაშიზმია და არა კომუნიზმი. სოციალისტებში ადრე გავრცელებული ანტიკომუნიზმი, ეხლა რადიკალ და ექსტრემისტ მემარჯვენეთა დამახასიათებელი ნიშანი არის.

სტალინური დანაშაულებების ზუსტ და განუწყვეტელ მხილებაში, პრომეთეელები მაშ სრულებით იზოლირებულები არიან. 1934 წლიდან “პრომეთეს” ფურცლებზე ანტიკომუნისტური ლიგის თავმჯდომარე ბუასჟოლა ჩნდება, რომელიც თავს მალე ჰიტლერისა და გებელსის თაყვანისმცემელად გამოავლენს. 1934 წელსვე მოხდა ისე რომ, “პრომეთეს” პრესის მიმოხილვამ მემარჯვენე რასისტულ პრესას დაუთმო ადგილი, მაგალითად “ მე ვარ ყველგან”-ს, შემდეგ “გრინგუარ”-ს. 1936 წლიდან, ზოგ წერილში, ფრანგი ფაშისტების ბელადის ჟაკ დორიოთი ფარული აღფრთოვანება ჩანს.

პრომეთელეებს თითქოს იმედი გადაეწურათ - განა შეიძლება რადიკალ და ექსტრემისტ მემარჯვენეებთან დაახლოების გარეშე ანტიკომუნისტად დარჩენა? “პრომეთე” თითქოს ფაშისტ მემარჯვენეთა ორგანოდ გადაქცევის გზას დაადგა.

ანტინაცისტური აფეთქება
არქივების ნაკლებობის გამო, ჩვენ არ ვიცით 1938 წელს ჟურნალის ფორმატის, სათაურის და ყველაზე მეტად დირექტორის შეცვლის მიზეზები. ქართველი გიორგი გვაზავა შეცვალა უკრაინელმა ალექსანდრ შულგინმა; პერიოდულობა გახდა 2-3 ნომერი წელიწადში, ჟურნალი ამიერიდან ბევრად უფრო სქელია.

მოვლენები დაჩქარდა: მიუნხენის კონფერენცია, ჰიტლერის ანექსიები და ყველაზე მეტად გერმანულ-საბჭოთა პაქტი.გერმანულ-საბჭოთა პაქტმა საბჭოთა კავშირის შესახებ წარმოდგენები შეცვალა შეცვალა. სტალინმა იმედები გაუცრუა ევროპელ მემარცხენეებს, პრომეთეელებს იმედი ჰიტლერმა გაუცრუა. პრომეთეელების თვალში ჰიტლერი ამიერიდან მოღალატეა. ვითარება ნათელია: ყოველი ანტისაბჭოელი აუცილებლად ანტინაცისტად გადაიქცევა. 1939 წლის სექტემბერში, “პრომეთე” პოლონეთის, საფრანგეთის და ინგლისის მხარეს გადაჭრით დადგა.

მუსტაფა ჩოკაი, ა. შულგინი, მირ იაკუბი, ნოე ჟორდანია თანამემამულეებს გერმანულ-საბჭოთა კოალიციის წინააღმდეგ გაერთიანებისკენ მოუწოდებენ. უკანასკნელი ნომერი (1940 წლის 8-9 აპრილი) მოქცეულია ფინეთის გმირული წინააღმდეგობის მაგალითის გავლენის ქვეშ და თანამემამულეებს მოუწოდებს არ აირჩიონ «შავ ჭირსა და ქოლერას შორის». დამპყრობილმა ხალხებმა თავისუფლება 1917 წელს იგემეს. ამის დავიწყება შეუძლებელია!... შევუწყოთ ხელი საბჭოთა კავშირის გაქრობას, მის დაშლას ბუნებრივ ეროვნულ შემადგენელ ნაწილებად. ესაა ქოლერის დამარცხება და შავი ჭირის დამარცხების მომზადება”.

პრომეთეს ცხოვრება
მოძრაობას თავიდან ჟურნალი განასახიერებს. ის 12 წლის განმავლობაში გამოდის და ასეულობით ავტორს ითვლის, რომელთა უმრავლესობაც ერთი-ორჯერ თუ დაიბეჭდა. მათ შორის, 15-ოდე ავტორი შეიძლება ჩაითვალოს რეგულარულ თანამშრომელად, რომელთაც სულ მცირე ათ-ათი წერილი აქვთ გამოქვეყნებული.
ყველაზე სიტყვაუხვი ავტორები არიან: მ.ე. რესულზადე, მუსტაფა ჩოკაი, გიორგი გვაზავა, ისინი ჟურნალის ბურჯები არიან; რესულზადე და ჩოკაი ამ უკვე ისედაც მძიმე საქმიანობით არ შემოიფარგლებიან: პირველი ხელმძღვანელობს კავკასიურ ჟურნალებს სტამბოლსა და ბერლინში, მეორე სათავეში უდგას «იაშ ტურკისტანს», რომელიც ასევე დღეგრძელობით გამოირჩევა და მრავალ ადამიანს უყრის თავს. მნიშვნელოვან ავტორებს შორის წარმოდგენილია ყველა პრომეთეული ერი: უკრაინელები - ალექსანდრ შულგინი (ყოფილი მინისტრი ) და მ. დანკო; ჩრდილოკავკასიელები - საქართველოს ყოფილი ხელმძღვანელი ნოე ჟორდანია და მისი წარმომადგენელი ჟენევაში ხარიტონ შავიშვილი. ავტორთა სია ძნელი დასადგენია, ინიციალებისა თუ ფსევდონიმების უკან ბევრი იმალება.

ყველა ან თითქმის ყველა სერიოზულად უდგება საქმეს. წერილები ხშირად საინტერესო და კარგად დაწერილია. კარგი იქნებოდა მეტის ცოდნა ორგანიზაციაზე, რომელიც საბჭოთა კავშირიდან ფარულად გაგზავნილი უზარმაზარი ინფორმაციის მოპოვების, შეგროვების და გადამუშავების საშუალებას იძლეოდა. ცხადია, რომ მოძრაობის ყველა ჟურნალი, ერთმანეთს ინფორმაციას და ახალ ამბებს გადასცემდა; ბევრი არაფერია ცნობილი ინფორმატორების შესახებ, თუ ეს არაა მხოლოდ დათიკო შარაშიძე, რომელიც ამ როლს სტამბოლში რამოდენიმე წლის მანძილზე ასრულებდა. «პრომეთეს» ცხოვრება ამით არ შემოიფარგლებოდა. ლტოლვილთა ამ პატარა საზოგადოების წევრები, ერთმანეთს ხშირად ხვდებოდნენ. 1931-1933 წლებში, მაგალითად, მოძრაობის ცენტრში პრომეთეს შეკრებები იმართებოდა: იწვევედნენ მომხსენებელს, პრომეთეელს, მაგალითად მირ იაკუბ-მეჰტიევს, მ. ჩოკაის ან გ. გვაზავას, ან გარეშე პირს, მაგალითად უკრაინელებს: კოვალსკის ან ჟერემიჯევს. მოხსენებები ყოველთვის დიდ ინტერესს იწვევდა და, ესაა მოძრაობის ერთ-ერთი თავისებურება - პრომეთეელებს აინტერესებდათ როგორც მათ, ისე სხვა ქვეყნებში შექმნილი მდგომარეობა. ჟურნალში გამოქვეყნებული ანგარიშები მოწმობენ იმაზე, რომ გაცხოველებული დებატები იმართებოდა, განსაკუთრებით მძაფრი იყო კამათი, როდესაც შეხვედრებში რუსები მონაწილეობდნენ.

მიუხედავად ამისა, ლტოლვილთა შესახებ ინფორმაციას თავისი საზღვარი აქვს: არაფერია ცნობილი პრომეთეული მოძრაობის შინაგან დინამიკაზე, დაპირისპირებებზე, ტენდენციებზე, რომელთაც აუცილებლად უნდა ეარსებათ. არაფერია ცნობილი მოძრაობის ფუნქციონირებაზე და მის ორგანიზაციაზე, მოძრაობის ხელმძღვანელობაზე, მის წარმომავლობაზე, მართვაზე, ფონდებზე, გადაწყვეტილებათა მიღების წესებზე. ყველაფერი ეს დღეს ბუნდოვანია. ესაა მოძრაობის ჟურნალთა ყველაზე სუსტი ასპექტი, ვინაიდან მათ მკითხველების დარწმუნება სურთ იმაში, რომ მოძრაობაში ერთსულოვნება სუფევს, რომ მოძრაობას მხოლოდ პატრიოტიზმი და ანტიკომუნიზმი ამოძრავებს, რაც ნაკლებად დასაჯერებელია. ჟურნალები არაფერს ამბობენ არც დაფინანსებაზე და არც მოძრაობის ზოგ სხვა საკითხზე.

“პრომეთეს შეკრებების” გარდა, ჟურნალებში ლაპარაკია სხვა შეხვედრებზეც. ლტოლვილთა ცხოვრების მნიშვნელოვანი მომენტებია პანაშვიდები და სამახსოვრო დღეები. ისინი კოლექტიურ მეხსიერებას აცოცხლებენ. ძალიან დატვირთული იყო მაისი: აღინიშნებოდა კავკასიის ოთხი რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის გამოცხადების თარიღები. მათ ერთდროულად აღნიშნავდნენ ბერლინში, ვარშავაში, სტამბოლში, პრაღაში, პარიზში. ამ მოვლენებისათვის პატივის მისაგებად, ძალიან ბევრი ხალხი იკრიბებოდა. შემდგომში უიმედობამ და ინტერესების დაკარგვამ იძალა. 1937 წელს, კავკასიის დღესასწაული ინტიმურ ვითარებაში აღინიშნა და დასრულდა ა.მ. თოფჩიბაშის ქვრივის ვიზიტით.აღინიშნებოდა გლოვის თარიღებიც: ოქტომბრის რევოლუციის, სიმონ პეტლიურას მკვლელობის წლისთავებზე საჭიროა მტრის მიერ ჩადენილი დანაშაულების შესახებ ცოდნის გადაცემა. ამ დღესასწაულებს და შეკრებებს გაერთიანებული და სოლიდარული პრომეთეული სამყარო ესწრება: 1933 წლის კავკასიის დღესასწაულზე, კავკასიელი ძმების წინაშე, ამაღელვებელი სიტყვით თურქესტანელი მ. ჩოკაი გამოვიდა. აქ ყოველთვის იმყოფება სომხური დელეგაციაც (რომლის პოლიტიკური ტენდენციაც არასოდეს არაა დაზუსტებული), აუცილებლად ესწრებიან მიმღები ქვეყნის წარმომადგენლებიც (პოლონელები, ჟენეველები, ფრანგები, პარიზის მუნიციპალური საბჭოს თავმჯდომარე ე. ევა, საფრანგეთის ყოფილი მთავარი წარმომადგენელი კავკასიაში ა. შევალეი).

საფრანგეთში მთავარი საყრდენი უნდა ყოფილიყო “საფრანგეთ-აღმოსავლეთის კომიტეტი”, რომელიც 1913 წელს საგარეო საქმეთა სამინისტროს მფარველობით დაარსდა. 1929 წელს მისი თავმჯდომარეა პოლ დუმე, სენატის თავმჯდომარე; ხელმძღვანელებს შორის არიან გენერლები, ყოფილი მინისტრები; საპატიო წევრებს შორის არის კლოდ ფარერი; ინიციატორებს შორის არიან ა.მ. თოფჩიბაში და ჯეიჰუნ ჰაჯიბეილი; თურქეთის ელჩი პარიზში ფეთი ბეი, ჩაგრულ ეროვნებათა წარმომადგენლები, მაგალითად ჩოკაი.
საფრანგეთ-აღმოსავლეთის კომიტეტის ხსენება, “პრომეთეში” მეორე ნომრიდან ჩნდება. ჟურნალი ფრანგულ-კავკასიურ-სომხური მიღების შესახებ (1927) ანგარიშს აქვეყნებს. მიღებას აღმოსავლური ენების სკოლის დირექტორი, მინისტრები, დიპლომატები, პარიზული პრესის წარმომადგენლები, თურქოლოგები (მაგალითად ჟოზეფ კასტანე, რომელსაც ახლო ურთიერთობა აქვს ჩოკაისთან) და სხვ. ესწრებიან. საფრანგეთ-აღმოსავლეთის კომიტეტი ხსოვნის საღამოებსაც ხშირად აწყობს. მაშ, პრომეთეელები აქტიური საზოგადოებრივი ცხოვრებით ცხოვრობენ, რაც მათ პოლიტიკოსებთან, დიპლომატებთან, სწავლულებთან და ჟურნალისტებთან პირადი ურთიერთობების დამყარების საშუალებას აძლევს.

პრომეთეული პროექტი: კავკასიის კონფედერაცია
1918 წლის მაისში, დამოუკიდებლობის გამოცხადებამდე, ერთგვარი კავკასიური კონფედერაცია არსებობდა. 1924 წელს, პარიზში, ეს იდეა ხელახლა გაჩნდა. ოქტომბერში და ნოემბერში აზერბაიჯანის, საქართველოს და ჩრდილო კავკასიის წარმომადგენლები შეიკრიბნენ; მათ «საბჭოთა საოკუპაციო ჯარებისაგან განთავისუფლების შემდეგ», უმაღლესი სახელმწიფოებრივი ფუნქციების გაერთიანებით, საკმაოდ მჭიდრო ფედერატული ფორმის შექმნა წარმოიდგინეს. ამ ოცნების ახდენამდე, «საზღვარგარეთ მყოფ ორგანოთა მოქმედებების გაერთიანების აუცილებლობა» დაადგინეს.
1924 წლის ბოლოს, წარმომადგენლებმა კავკასიური კომიტეტი შექმნეს, რომელსაც განთავისუფლებისთვის ბრძოლის ორგანიზაცია უნდა მოეხდინა. კონფედერაციის იდეა, «პრომეთეში», 1927 წლიდან (ნომერი 4) ჩნდება; ის, ვარშავაში, საზეიმოდ გამოცხადდა დამოუკიდებლობის გამოცხადების მეათე წლისთავის აღნიშნვისას (იდეა ჩამოაყალიბეს მუსტაფა ვექილიმ, იოსებ სალაყაიამ, ტამბი ელეკოტიმ). მომდევნო წელს, მნიშვნელოვანი მემორანდუმი გაეგზავნა ერთა ლიგას. 1929-1930 წლებში ეს იდეა იყო დიდი მეთაური წერილების ობიექტი, ის ჟურნალ «პრომეთეს» ერთ-ერთ წამყვან თემად იქცა. ამავე დროს, პარალელურად პანთურქიზმის უარყოფის თემა განვითარდა, ვინაიდან საბჭოთა თუ თეთრი რუსების ინსინუაციების მოგერიება საჭირო გახლდათ: კრემლი და თეთრი რუსული ემიგრაცია აცხადებდნენ, რომ კავკასიის კონფედერაციის თუ ფედერაციის იდეა, პანთურქისტების თუ თურქეთის მიერ მანიპულირებული ბუფერული სახელმწიფოს პროექტი იყო.1930-ანი წლების დასაწყისში, კონფერენციის შექმნის მოწოდებები ძალიან დაჟინებულია, იმიტომ, რომ კავკასიურ საბჭოთა კონფედერაციას საფრთხე ემუქრება და ყველაზე მეტად იმიტომ, რომ კოლექტივიზაციამ დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია, მაშინ, როდესაც, 1930-1931 წლებში, კავკასიამ ბოლშევიკების წინააღმდეგ იფეთქა. ერთ ხანს, ფსევდონიმი «ქართველით» მწერალი უცნობი ქართველი თავის კონცეფციებს ავრცელებს. ის შვეიცარული მაგალითით აშკარად მოხიბლულია და ახალ შვეიცარიაზე ოცნებობს - რელიეფის სირთულეების მიუხედავად, სოლიდურ კონფედერაციაზე, სადაც არავითარი მნიშვნელობა არ ექნება ეთნიკურ ელემენტს (შვეიცარიამ დიდი გავლენა მოახდინა ჩრდილო კავკასიელებზეც. მრავალმა ჩრდილოკავკასიელმა ჟენევაში იცხოვრა და ეს მთიანი, მრავალ-ეთნიკური და უისტორიო ქვეყანა ყველას შეუყვარდა).ამ პროექტმა, არა მხოლოდ რომანტიული ოცნებები აღძრა: «ქართველმა» მომავალი კონფედერაციის შესახებ, ასევე ძალიან ტექნიკური იურიდიული წერილები დაწერა. მან ასევე ისტორიული ცნობიერება გამოაღვიძა და პრომეთეელებმა, ცოტა მოგვიანებით, კავკასიელ ხალხთა ერთობის ისტორიული ტრადიციის გახსენება დაიწყეს.

აზერბაიჯანის (რესულზადე, თოფჩიბაში), საქართველოს (ნ. ჟორდანია, ა. ჩხენკელი) და ჩრდილო კავკასიის (გ. სუნში, ლ. ჩულიკი, ტ. შაკმაკი) წარმომადგენლებმა, 1934 წლის 14 ივლისს, ბრიუსელში ხელი მოაწერეს პაქტს. დეკლარაციის 6 პუნქტი, 1924 წელს მიღებული პრინციპებისაგან დიდად არ განსხვავდება: ლაპარაკია კონფედერაციის საერთაშორისო პირზე, როლზე ერთობლივ თავდაცვაში და დიპლომატიაში, კონფედერაციის შემადგენელ ერთეულებს შორის არბიტრაჟზე. მეექვსე მუხლის ძალით, ადგილი დატოვებულია სომხეთისთვის, რომელიც არაა წარმოდგენილი ხელის მომწერთა შორის.მიუხედავად მოსამზადებელი სამუშაოების სერიოზულობისა, მხარეების სიმწიფისა და პრობლემის მნიშვნელობისა, პაქტის კომიტეტი დაიშალა 1935 წელს ისე, რომ «პრომეთეს» დაშლის მიზეზები არ აუხსნია. კომიტეტმა ადგილი დაუთმო ეროვნულ ორგანიზაციათა კონფერენციას, რომელიც 1935 წლის 14-23 თებერვალს შეიკრიბა. ამ კონფერენციამ კავკასიის კონფედერაციის საბჭო შექმნა. წამოწყება ბუნდოვანი დარჩა და მას ლტოლვილობაში მყოფი კონფედერატული მთავრობის შექმნა არ გამოუწვევია.

მეტისმეტად გვიანია: ერთა ლიგამ აღიარა საბჭოთა კავშირი და სცნო მისი საზღვრები. ერთა ლიგის ვერც ერთი წევრი ქვეყანა ვერ დაუჭერს მხარს ოფიციალურად პიროვნებებს, რომლებიც ამიერიდან სეპარატისტებად უნდა ჩაითვალონ. კონფედერაცია ამიერიდან შეიძლება იყოს მხოლოდ ცალკეულ მეოცნებეთა, დამარცხებულ მებრძოლთა ასამბლეა.

«პრომეთე» პანთურქიზმ-პანთურანიზმის წინააღმდეგ
1910-ანი წლების "ნასრედინ-ჟურნალის" თურქი პერსონაჟები
«პრომეთეს» გამოცემის 12 წლის მანძილზე, იქ დაბეჭდილი 30-ოდე წერილი, უშუალოდ თურქეთს ეხება. წერილები, თურქეთით დაინტერესებული კავკასიელების მიერაა დაწერილი. თურქეთი, საბჭოთა კავშირის გვერდით, წარმატებული რევოლუციის კონტრ-მაგალითს (მოდერნიზაციისა და საეროდ ქცევის, ლაისიზმის აზრით) იძლევა, რომელსაც არ გამოუწვევია არც ეკონომიკური კატასტროფა და არც ისეთი ჩაგვრა, როგორსაც საბჭოთა მოსახლეობა განიცდის (თურქეთის რესპუბლიკის მეათე წლისთავს მრავალი წერილი მიეძღვნა). თურქეთს საბჭოთა კავშირის სამხრეთ ფლანგზე სტრატეგიული პოზიცია უკავია, დიდ მეზობელთან მისი ურთიერთობები კავკასიის ხალხებისთვის მნიშვნელოვანია. პრომეთეელები ყურადღებით აკვირდებიან თურქეთ-საბჭოთა ურთიერთობების ცვლილებებს და ბოლოს, თურქეთის დაინტერესება საბჭოთა კავშირის თურქულენოვანი ხალხებით გამოიწვევს იმას, რომ საბჭოთა კავშირი მათ პანთურანიზმს დასდებს ბრალად. ამის საპასუხოდ, “პრომეთეს” რედაქტორები, ჟურნალიდან აძევებენ პანთურანისტული სულისკვეთების უმცირეს ნიშანწყალს.

ინფორმაციის გადაცემის გზა
საბჭოთა კავშირიდან მიმავალი ინფორმაციის გადაცემაში თურქეთი დიდ როლს ასრულებდა. ეს ინფორმაცია ხშირად ტრაპიზონის, იგდირის, ყარსის, არზრუმის, სტამბოლის გავლით მოდიოდა. ის ხშირად მოდის არა უშუალოდ, არამედ რესულზადეს გამოცემა “ისტიკლალიდან” (ბერლინი), “აზერბაიჯან იურტ”-იდან, “იენი კავკასია”-დან, “იენი ტურკუსტან”-იდან, “ოდლუ იურტ”-იდან (სტამბოლი). 1927 წელს, ასე გადმოსცა “იენი კავკასიამ” ამბავი მუსავატის პარტიის სოლოვკებში დაპატიმრებული წევრების ბაქოში დაბრუნების შესახებ. იბეჭდება ცნობები თბილისში და ქუთაისში მომხდარი აჯანყებების შესახებ (“პრომეთე”, 1934, ნომერი 89). “პრომეთე” ლაპარაკობს თურქეთში ლტოლვილთა ტალღების შესახებ. ეს ინფორმაციები, ყოველი ნომრის ბოლოს პატარა ქრონიკებში ჩნდება. კითხვა საინტერესოა და აჩვენებს, თუ როგორ იცოდნენ 1930 წლიდან, სოლჟენიცინის მთავარი თხზულების გამოქვეყნებამდე 40 წლით ადრე, ყველაზე მიყრუებულ რაიონებში მოწყობილი რეპრესიების დეტალებიც კი და რომ ამ დროს საბჭოთა საკონცენტრაციო ბანაკების შესახებ ინფორმაციას ფლობდნენ.

პანთურანიზმის შიში და უარყოფა
პრომეთეელების აზრით, პანთურანიზმი საბჭოთა კავშირისთვისაა სასარგებლო; ესაა საფრთხობელა, რომლითაც მოსკოვი მსოფლიო საზოგადოებრივ აზრს აშინებს და ამით თურქულ რეგიონებში ანტიეროვნული ინტერნაციონალისტური პროპაგანდის გაჩაღებას ამართლებს. საბჭოთა კავშირი, ამ საფრთხეზე ყვირილს მას შემდეგ ტეხავს, როცა თურქეთში ვინმე ჩრდილოელი და აღმოსავლელი მოძმეების მიმართ უმცირეს ინტერესს გამოავლენს. პანთურანიზმს დასავლეთის დიპლომატიურ წრეებში ძალიან ცუდად უყურებენ, თურქეთის მთავრობას ამ ბრალდების ძალიან ეშინია. მაშ, ლტოლვილები დაინტერესებული არიან იმით, რომ პანთურანისტებმა, თუ კი ისინი არსებობენ, ხმა არ ამოიღონ. პანთურანიზმი ბრალდება იმათაც კი, ვინც უბრალოდ ახსენებს თურქი ხალხების კულტურულ ერთიანობას, მათ სულიერ ნათესაობას, თუნდაც სენტიმენტალურ კავშირებს თურქულენოვნებსა და თურქებს შორის. ამ ბრალდებას აყენებს ზოგი სომხური წრე, საბჭოთა პროპაგანდისა და კერენსკის გარემოცვის თეთრი ემიგრანტები.

«პრომეთე» დიდ ანგარიშს უწევს თურქეთ-საბჭოთა კავშირის ურთიერთობებს, რომლებიც მეგობრობასა და დაძაბულობას შორის მერყეობენ. ჟურნალი ირონიას მიმართავს, როცა საბჭოთა ოფიციალური ორგანოები «ანატოლიური ბურჟუაზიისა და კულაკების მოკავშირე სოციალ-რეფორმიზმს», «ქემალისტურ ტერორს» და სხვ. გმობენ. ეს საბჭოთა ლანძღვა-გინება გავლენას ვერ ახდენს პრომეთეელებზე, რომლებიც ოფიციალური პრესის ყურადღებით კითხვას მიჩვეული არიან და პროპაგანდის ენის ამოკითხვაში დახელოვნებული არიან. მათ უბრალოდ ეშინიათ იმისა, რომ მოსკოვი თურქულენოვანი ხალხების თვალში თურქეთის ავტორიტეტის შებღალვას მოახერხებს იმით, რომ მათ ანკარას ექსპანსიონისტური მისწრაფებების არსებობაში დაარწმუნებს.

ისინი განმუხტვის პერიოდებში უფრო ღელავენ: ცხადია, რომ პრომეთეელები დაინტერესებული არიან იმაში, რომ თურქეთსა და საბჭოთა კავშირს შორის მტკიცე მეგობრობა არ დამყარდეს; მათთვის ეს მეგობრობა გაძევების საფრთხეს, პუბლიკაციების აკრძალვას და, რა თქმა უნდა, მეორე სამშობლოს დაკარგვას ნიშნავს. ისინი დიდ უნდობლობას გამოხატავენ, იხსენებენ წარსულს, რუსეთის მუდმივ სწრაფვას სამხრეთისაკენ: «სპარსეთისა და თურქეთის არსებობას საფრთხე დაემუქრება მანამდე, სანამ რუსეთს ამ ორ სახელმწიფოსთან საერთო საზღვრები ექნება» (მირი, «ბოლშევიკები და თურქეთი», «პრომეთე», ნომერი 34, 1929 წლის სექტემბერი, გვ. 9-11). მირ იაკუბს მიაჩნია, რომ შერიგების ენა უბრალოდ საბჭოთა კავშირის სისუსტის ნიშანი არის. პრომეთეელების აზრით, თურქეთის ინტერესი პირფერობისადმი დაუმორჩილებლობა და დასავლეთთან მტკიცე კავშირის დამყარება არის.

დაძაბულობის პერიოდებში, პანთურანიზმი ორივე მხარეს გარკვეულ როლს ასრულებს: როდესაც საბჭოთა კავშირს თურქულ-საბჭოთა მეგობრობის დაგმობა უნდა, ის მსოფლიოს პანთურანიზმით აშინებს და როდესაც თურქეთში რაღაც პანთურანისტული გამოსვლა ისმის, «პრომეთე» მასში საბჭოთა პროპაგანდას ხედავს.

გერმანული ცთუნება და ამერიკული მფარველობა
1939 წლის გერმანულმა აგრესიამ პოლონეთში, “პრომეთეს” ძვირფასი მოკავშირე დააკარგვინა. გერმანელების მიერ პარიზის ოკუპაციის შემდეგ, “პრომეთემ”, როგორც “პოლონურმა გამონაგონმა”, არსებობა შეწყვიტა. პოლონეთში, საბჭოთა კონტროლის ქვეშ დარჩენილ პრომეთეელებს რა თქმა უნდა სდევნიდნენ. 1941 წლის გერმანიის აგრესია საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ, ვითარებას კიდევ ერთხელ შეცვლის: თავიდან, პრომეთეელებს, როგორც საბჭოთა კავშირიდან წამოსულებს აწუხებდნენ, თუმცა ისინი ნაციონალური პრობლემებით და მის მიერ კონტროლირებადი ეროვნული ერთეულების შექმნით დაინტერესებული გერმანიის პოტენციურ მოკავშირეებად გამოჩნდნენ. გერმანულ ტყვეთა ბანაკებში მილიონი წარმოშობით უკრაინელი, კავკასიელი, თურქესტანელი ჯარისკაცია. პრომეთეელებს ძალიან აცდუნებს ნაცისტებთან თანამშრომლობა, მათ ამ ძალის საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ გამოყენება სურთ. გერმანელი თურქოლოგის, გერჰარდ ფონ მენდეს გავლენის ქვეშ მოხვედრილი მუსტაფა ჩოკაი, 1941 წლის ივლისიდან დეკემბრამდე, გერმანიაში საბჭოთა ტყვეების ბანაკების ინსპექციას ატარებს. ჩოკაი 1941 წლის დეკემბერში გარდაიცვალა (ჩოკაის ანგარიშების ნახვა სამწუხაროდ ვერ მოხერხდა). მოძრაობის მრავალი თურქულენოვანი ხელმძღვანელი ნეიტრალურ თურქეთში დაბრუნდება. რესულზადემ ბუქარესტს შეაფარა თავი, თუმცა 1942-1943 წლებში, ის სხვა კავკასიელ ლიდერებთან ერთად ბერლინში. ცხოვრობს. ნაცისტები “ლეგიონ თურქესტანს” ქმნიან, რომელმაც აღმოსავლეთის ფრონტზე იომა. ბერლინში ყირიმის და დობრუჯის თათრები ჩავიდნენ.

1947 წელს, ცივი ომის დროს, პრომეთეული მოძრაობის შესახებ დაწერილ ანგარიშში, მისი ავტორი რომან სმალ-სტოცკი არაფერს ამბობს კოლაბორაციონიზმის ამ ცდუნებებზე: ის ლაპარაკობს მხოლოდ ნაცისტებისადმი წინააღმდეგობის მოძრაობაში ჩაბმულ პრომეთეელებზე და ჩუმადაა მეორე მიდგომაზე, რაც იმედების გადაწურვით შეიძლება აიხსნას.

ომის შემდეგ, პრომეთეელებმა მოძრაობის განახლება რამოდენიმეჯერ სცადეს, ეს მაშინ, როდესაც საბჭოთა კავშირი როგორც არასდროს ისეთი ძლიერი იყო და როდესაც ყირიმელების და კავკასიელების 1943-1944 წლების მასობრივმა გადასახლებებმა დაპყრობილ ხალხებს ყოველგვარი იმედი წაჰგვარა.

1943 წლის 20 აპრილს, «პრომეთეს» ზოგი წევრი ჰააგის კონგრესზე ჩავიდა. მათ, მოკავშირეებს ბრალი დასდეს იმაში, რომ ამ უკანასკნელებმა «მიიუნხენის პატარა კომპრომისით» დაწყებული ომი «სტალინის დიქტატურასთან ტოტალური კომპრომისით» დაამთავრეს. მიუხედავად ამისა, პრომეთეელები ამერიკის შეერთებულ შტატებს სავსებით ენდობოდნენ, ლიგას ამიერიდან “ატლანტური ქარტიის პრომეთეული ლიგა” ჰქვია. მან ნაციზმის მოსპობით დაწყებული საქმის გაგრძელება მოითხოვა, ამერიკელებს ჩაგრული ხალხების განთავისუფლებისთვის ბრძოლის გაგრძელება და საბჭოთა კავშირისთვის გაეროში შესვლის აკრძალვა სთხოვა, სტალინის აგენტებისთვის ნიღბების ჩამოსაგლეჯად კი პრომეთეელთა სამსახური შესთავაზა.