აი ია.-online რენე გრუსე: სომხეთის ისტორია-სომხებამდელი სომხეთი

სომხეთის მეფემ, როგორც არბიტრმა, კაპადოკიაში გააგზავნა ჯარი, რომელმაც გააძევა არიობარზანი და ტახტზე დასვა მითრიდატეს კანდიდატი გორდიოსი (ძვ.წ. წ.93 ). მაგრამ რომის ჯარი სულას სარდლობით მაშინვე შეიჭრა კაპადოკიაში, განდევნა გორდიოსი და ტახტზე აღადგინა არიობარზანი. ტიგრანი დადამბლავებული იყო იმით, რომ სულა პართებს მაშინვე შეუთანხმდა და ორ იმპერიას შორის საზღვრად მდინარე ევფრატი აღიარა. ირანის იმპერიის შესვლა რომაულ სისტემაში, სომხეთის მეფის რეაქციას რომის სენატის პოლიტიკის წინააღმდეგ შეუძლებელს ხდიდა.

საყურადღებოა ის, რომ ტიგრანის აზრით, დიდი სომხეთი, რომელსაც ის აშენებდა, უნდა განვრცობილიყო მხოლოდ სამხრეთით და აღმოსავლეთით სელევკიდების თუ პართების საზარალოდ; დასავლეთით კი, რომის იმპერიის გვერდით უნდა ყოფილიყო ბუფერული სახელმწიფო, ოდესმე მთელ მცირე აზიაზე გაშლილი პონტოს სამეფო.

როგორც სჩანს, სწორედ სომხეთის ჯარებმა, მითრაასის და ბაგოასის სარდლობით ისევ დაამხეს არიობარზანი და ტახტზე მითრიდატეს შვილი არიარატ ფილოპატორი (Ariarathe Philopator) დასვეს.

ამ დროს იტალიაში სოციალური ომი დამთავრდა, რომს ხელები გაეხსნა. მან მითრიდატეს ულტიმატუმი წაუყენა, რომელიც იძულებული იყო დამორჩილებოდა. 89 წელს, თავად პონტოს მეფემ ჩათვალა, რომ მისი ძალები არასაკმარისი იყო და თავისი შვილი თვითონვე წაიყვანა კაპადოკიიდან, სადაც რომაელებმა ისევ საკუთარი ვასალი დასვეს. ტიგრანს მაშინ არაფერი მოუმოქმედებია. მას ხელი არ გაუნძრევია არც მაშინ, როდესაც მცირე აზიაში მითრიდატეს და რომაელებს შორის ღია ომი დაიწყო. მცირე აზიაში და საბერძნეთში მიმდინარე ომები სომხეთის მეფეს იმხანად არ აინტერესებდა. მითრიდატე დამარცხდა, მან ყველა თავისი დაპყრობა რომს დაუტოვა, ხოლო მისმა მოკავშირე ტიგრანმა კი, სომხეთი ლევანტის ჰეგემონად გადააქცია.

არსაკიდების არტაბან II-ის (88-77) დროს, პართების ირანს საკების ტომები ანუ სკვითები და სხვა მომთაბარეები შეესივნენ, ტომები, რომელთაც ხორასანი ააოხრეს. ამ ტომებიდან ერთ-ერთმა, საკაროკების ტომმა, ტახტზე მომდევნო არსაკიდი სინატროკეს (Sinatrokes) (77-70)) დასვა
.
ფრაატ III-ის ( 70-57) მეფობა საშიშ გარემოებებში დაიწყო. თურქესტანის ტრამალებიდან გამოსული ტომების შემოსევების საფრთხის წინაშე არსაკიდების იპერია თითქოს იშლებოდა. ტიგრანმა ამ ისტორიული მომენტით ისარგებლა.

სომხური ჯარი შევიდა ადიაბენის პროვინციაში, ძველ ასურეთში, მივიდა არბელამდე და ნინევიამდე. პართებს სხვა გზა აღარ ჰქონდათ და მათ ტიგრანს მათ მიერ 95 წელს დაპყრობილი 70 ხეობა და, მეტიც, ჩრდილოეთი შუამდინარეთი დაუთმეს. ტიგრანმა თავისი ძალაუფლება განავრცო ქურთების წინაპარი კარდუხების (Cardouques) ქვეყანა გორდიენ-ზე (Gordyene), ჰემისდინანის მასივზე, ბიჰტან-სუს სამხრეთით ადიაბენზე ანუ ძველი საკუთრივ ასურეთზე, არზანენზე ანუ არძენის ქვეყანაზე, ზემო ტიგროსისკენ, მიგდონიისკენ ანუ ნისიბის ქვეყანაზე და ოსროენისკენ ანუ ედესის ქვეყანაზე (ორფა). იმდროინდელ სომხეთში, ისევე როგორც არსაკიდების ირანში, ამ პროვინციების დინასტიებმა თუ მეფეებმა თავისი გვირგვინები შეინარჩუნეს, მაგრამ ისინი ახალი მეფის ვასალებად გადაიქცნენ. ერთგულება ტიგრანს ატროპატენას (აზერბაიჯანი, თავრიზის რეგიონი) მეფემაც შეჰფიცა და მისი სიძე გახდა.

სომხური ჯარები შევიდნენ პართიის ტერიტორიაზე, მივიდნენ მიდიამდე, ეკბატანას (ჰამადანის) კარიბჭემდე. მათ არსაკიდი სატრაპიას სასახლე დაწვეს. პართები აღარ იყვნენ ჰეგემონები, მათ გამარჯვებულთან კავშირი იძულებით შეჰკრეს. ჩრდილოეთით, თავისი სიუზერენიტეტი ტიგრანმა დააძალა იბერებს (ქართველებს) და ალბანელებს (შირვანი და ყარაბაღი). ოსროენას დამორჩილების შემდეგ კომაგენმა (სამოსატმა) აღიარა ტიგრანის სიუზერენიტეტი. ამის შემდეგ, ტიგრანს სირია ხელში «მწიფე ხილივით» ჩაუვარდა. სელევკიდებმა თავისი მუდმივი ოჯახური კინკლაობებით იქ ყოველგვარი ავტორიტეტი დაკარგეს და ქვეყანა ანარქიამ გააწამა. უკანასკნელი ენერგიული სელევკიდი ანტიოქოს XII დაამარცხეს და მოკლეს ნაბატევლებმა, არაბმა ტომებმა. ამ ანარქიის შუაგულში მფარველის მაძიებელი დამასკოელები დაემორჩილნენ ამ ნაბატევლების ბელადს - არეტასს (al-Harith).

სხვა არაბი ბელადი სამპსიკერამოსი დამკვიდრდა ემესში (ჰომსში). ამ მაგალითის მიბაძვით, უდაბნოდან გამოსული ამირები, შიდა ქალაქებში სამთავროებს ითავისებდნენ. უფრო სერიოზულად ელინიზებული ქალაქები, მაგ. ანტიოქია და სელევკია, თავისუფალ ქალაქებად ყალიბდებოდნენ. ამ ანარქიით დაღლილმა სირიელებმა, სულ მცირე მათმა დიდმა ნაწილმა, მიიწვია ტიგრანი, რომელსაც დაახლოებით ძვ.წ. 84 წელს გვირგვინი მიართვეს. აპიანეს ერთი პასაჟი გვაფიქრებინებს, რომ სელევკიდებმა ტიგრანს გარკვეული წინააღმდეგობა გაუწიეს. სინამდვილეში კი, ამ სახლის მთავარი წარმომადგენელი ფილიპე მაშინ სცენიდან გაქრა და კილიკიაში წავიდა. ის დაიჭირა და მოკლა ტიგრანმა, რომელმაც 83 წლისათვის კილიკიის ველიც დაიპყრო.

როგორც ჩანს, ტიგრანმა მშვიდობიანად დაიპყრო ანტიოქია და ჩრდილოეთი სირიის სხვა ქალაქები. მას კარები დაუკეტა მხოლოდ სელევკიდთა ზღვისპირა ქალაქმა პირიმ (Pierie) და გემების არმქონე ტიგრანმა ის ვერ აიღო. სირიის მეფე ანტიოქოს X-ის ქვრივმა, სელევკიდმა პრინცესა კლეოპატრა სელენამ, გარკვეულ დროს გაძლო ფთოლემაისში (Ptolemais), სადაც ტიგრანმა სამასათასკაციანი არმია გააგზავნა, აიღო ქალაქი და დაატყვევა კლეოპტრა სელენა. ამავე დროს, ტიგრანს მანამდე მის აღიარებაზე უარის მთქმელი ფინიკიური ქალაქები დაემორჩილნენ. სამაგიეროდ, ტიგრანს დამასკოდან ნაბატევლები არ გაუძეევებია და არ დაუმორჩილებია იუდას ამორეველთა დინასტია. ბერძენი და ლათინური ავტორები ტიგრანს აღწერენ როგორც ზომიერების არმცოდნე დამპყრობელს, მაგრამ როგორც ვხედავთ, მას თავშეკავების უნარიც ჰქონდა.

დიდი სომხეთის დამფუძნებელმა ტიგრანმა არ მოინდომა ზღვისპირა სირიის იქით წასვლა და არ დაივიწყა თავისი მშობლიური მიწა, მისი საფუძველი და არსებობის აზრი. სირია, ისევე როგორც ჩრდილოეთი მესოპოტამია და ატროპატენა სომხური სიმაგრის მცველი გალავანი უნდა ყოფილიყვნენ. ასე გაუცნობიერებლად აღადგენდა ტიგრანი ძველ ურარტუს მისი ტერიტორიული ზეობის ხანაში. ხალხებს ამგვარად კარნახობენ ქცევას გეოგრაფიული მონაცემები.

ეხლანდელ სენ-ჟან-დ’აკრიმდე (Saint-Jean d'Acre) გაშლილ და შუამდინარეთის მაკონტროლებელ სომხურ იმპერიას ახალი დედაქალაქი სჭირდებოდა. ტიგრანმა თავისი რეზიდენციის ადგილად შეარჩია საკუთარ სამფლობელოთა ცენტრი, რომელიც სომხეთსა და სირია- მესოპოტამიას შორის შუა გზაზე მდებარეობდა... ტიგრანის დედაქალაქი ტიგრანაკერტი აკონტროლებდა დიდ სავაჭრო გზას, რომელიც ანტიოქიიდან ბაქტრიისა და ინდოეთისაკენ მიდიოდა.

თავისი დედაქალაქის დასასახლებლად, ტიგრანმა იქ გადაიყვანა სხვადასხვა პროვინციის, განსაკუთრებით კი მეზობელი ადიაბენის (ასურეთი) და გორდიენის 300 000 მცხოვრები. იმავე მიზნით, ის 78-77 წლებში თავს დაესხა კაპადოკიას და ტიგრანაკერტში გადაასახლა მაზაკას მკვიდრნი, ბერძნები - დააზუსტა პლუტარქემ. ტიგრანი ასევე მოექცა კილიკიაში ბერძნულ კოლონია სოლის. იგივე ავტორი უმატებს, რომ ტიგრანმა მეზობლად გადმოასახლა კარავში მცხოვრები არაბები, რომლებიც მან მოსწყვიტა მომთაბარე ცხოვრებას, რათა ისინი ტიგრანაკერტთან გამავალ დიდ სავაჭრო გზაზე მექარავნეებად გამოეყენებინა. ეს იყო ორმაგი დასახლება: საკუთრივ ქალაქური დასახლება – ტიგრანს მცირე აზიის ბერძენი კოლონების დახმარებით ტიგრანაკერტის მაელინიზებელ ქალაქად გადაქცევა და ირგვლივ ბინადარ ცხოვრებაზე გადასული არაბების დასახლება სურდა.

კლასიკური ისტორიკოსები ასევე ახალი იმპერიის კარკასს გვიჩვენებენ. მონარქია ირანული მოდელის შესაბამისად აიგო. სახელმწიფო აპარატი შექმნილი იყო სუზას და პერსეპოლისის მიბაძვით. ტიგრანის ირგვლივ იყო ვასალი მეფეების ბრბო. მისი ტახტის ირგვლივ მცველებად თუ მხლებლებად მუდამ ოთხი მეფე იყო. როდესაც ტიგრანი გადიოდა, ეს მეფეები მის წინ ფეხით მიდიოდნენ. მათ უბრალო ტუნიკა ეცვათ. მიღების, აუდიენციის დროს, ეს მეფეები ტიგრანის ტახტის ირგვლივ ხელიხელჩაკიდებულნი იდგნენ.

დიდი მეფის მიმართ ვასალთა პროტოკოლარული დამოკიდებულებები გვიჩვენებს, თუ რამდენად ცოცხალი იყო აღმოსავლეთში აქემენიდთა ტრადიცია. და რა გასაკვირია ტიგრანის საქციელი მაშინ, როდესაც ასეთივე თაყვანისცემას ალექსანდრე მაკედონელიც ითხოვდა. ტიგრანი ხალხსაც ისეთივე დიდებულებით წარუდგებოდა, როგორც დიდი ირანელი მეფეები. მან თავისი იმპერიის სასაზღვრო რეგიონებში ოთხი ვიცე-მეფე დაადგინა.

რა ადგილი ჰქონდა ბერძნულ კულტურას ტიგრანის იმპერიაში და მის კარზე?

თვითონ ტიგრანს და მის მეუღლეს - კლეოპატრას, მითრიდატე ევპატორის ასულს, ბერძნული კულტურა უყვარდათ. ტიგრან დიდის მეუღლე, სომხეთში ბერძენ ხელოვანთ და მწერლებს იწვევდა, განსაკუთრებით ათონელ რიტორ ამფიკრატესს და ისტორიკოსს მეთროდორ სეფსისელს (Métrodore de Scepsis), რომელმაც ტიგრანის ცხოვრება დაწერა. კლეოპატრამ ორივე დიდებულად დაკრძალა.

ტიგრანის ოჯახის ახალგაზრდა პრინცები ბერძნულად იყვნენ აღზრდილები. ტიგრანის შვილი, სომხეთის მომავალი მეფე არტავაზდ III გამორჩეული ბერძნულად მწერალი გახდა. ტიგრანაკერტის დამპყრობელმა ლუკულუსმა კი, იქ ბერძნული ტრაგედიების დასადგმელად და წარმოსადგენად ჩასულ მსახიობთა დასი იხილა.

სომხური სუბსტრატის ტიგრანის იმპერია ჩართული იყო დროის ორ დიდ კულტურაში. სახელმწიფო წყობა და ქვეყნის ორგანიზაცია აქემენიდური რეჟიმის მემკვიდრეობა იყო, ხოლო ამიერიდან იმპერიაში ჩართული ელინიზმი სამეფო ოჯახმა და კარმა მიიღო. ჯარი კი, აღმოსავლეთში ალბათ ყველაზე შთამბეჭდავი იყო. სომეხი დამპყრობლის ჯარს შეადგენდნენ კავკასიელი ალბანელებიც, იბერებიც, ატროპატენელებიც, გორდიენელებიც ანუ ქურთებიც, არაბებიც, დაქირავებული ბერძნებიც...

იყო თუ არა ტიგრანის იმპერია სიცოცხლისუნარიანი?

ამბობენ რომ არა, იმიტომ, რომ ის არ გადარჩა. მაგრამ შეიძლება ითქვას, რომ ის საგანთა არსს შეესაბამებოდა. გეოგრაფიულად სომხური მასივი შექმნილია იმისათვის, რომ შუამდინარეთის ხეობებში ბატონობდეს, აკონტროლებდეს ზემო სირიას, ჯეიმს, ქურთისტანსა და აზერბაიჯანს. პოლიტიკურად გაკოტრებული სელევკიდური ელინიზმის კრიზისში, ტიგრანი სირიის და მესოპოტამიის ბერძნული თემების კეთილგანწყობილი მეურვე იყო, რომელსაც თავადაც სურდა გაელინება. ის რა თქმა უნდა, არ ყოფილა ელეგანტურად გაბერძნებული ვინმე, მაგრამ არც გაუმაძღარი სისხლისმსმელი მხეცი იყო.

სომხურ იმპერიას სირიაში და მესოპოტამიაში დიდხანს რომ ეარსება, ესოდენ ძლიერი და ენერგიული ბერძნული ელემენტი ირგვლივ ყველას და ყველაფერს გააბერძნულებდა. ბერძნები ამას გრძნობდნენ და ტიგრანის ბატონობას როგორც გარდაუვალ, აუცილებელ ეტაპს ურიგდებოდნენ, რომელიც მათი ცივილიზაციის გამარჯვებას ამზადებდა. მაგრამ მეტისმეტად სწრაფი ელინიზაცია, დენაციონალიზაცია - საკუთარი ენის და ეთნოსის დაკარგვა იქნებოდა. ამიტომ, საბოლოო ანგარიშით, ტიგრანის სომხური იმპერიის გაქრობა კარგია. სომხეთი ხელუხლებელი დარჩა.

ტიგრანის კონფლიქტი რომაელებთან

სომხური იმპერია თავის აპოგეაში იყო, როდესაც ტიგრანი რომს დაუპირისპირდა. უნდა ითქვას, რომ ის კონფლიქტის თავიდან აცილებას ცდილობდა. კონფლიქტში ის მითრიდატე ევპატორმა ჩაითრია. რომაელების მიერ თავისი სახელმწიფოებიდან გაძევებულმა მითრიდატემ, 72 წლის ზაფხულში თავი სომხეთს შეაფარა. დამარცხებული სიძის მიმართ ტიგრანმა სტუმართმოყვარეობა გამოიჩინა, ის ციხე-სასახლეში დააბინავა და საპატიო დაცვა დაუნიშნა, მაგრამ კარზე არ მიიღო. მითრიდატე იქ 20 თვის მანძილზე უმოქმედოდ დარჩა, რაც მის ტემპერამენტს სულ არ შეესაბამებოდა. ზოგი ფიქრობს, რომ ტიგრანმა ამით თავისი მოკავშირე უარყო. მაგრამ ის პონტოს დრამაში ჩარევაზე უარს ძალზედ ბრძნულად ამბობდა და ამით საფრთხეში არ აგდებდა მის მიერ აგებული იმპერიის ბედს. მას კონფლიქტში სრული ნეიტრალიტეტის შენარჩუნება სურდა მაშინაც, როდესაც რომის ელჩი მიადგა და მითრიდატეს ექსტრადაცია მოსთხოვა. ეს ელჩი, აპიუს კლოდიუსი, პონტოს სამეფოს დამპყრობელი რომაელი გენერლის - ლუკულუსის ახლობელი გახლდათ. მდგომარეობა საშიში იყო. ტიგრანი მაშინ სამხრეთ ფინიკიაში იყო, სადაც ის სელევკიდების უკანასკნელ ადგილებს იმორჩილებდა. მან კლოდიუსს მისი ანტიოქიაში დაცდა შესთავაზა. რომის ელჩმა იქ ყოფნით ისარგებლა და სომხეთის ვასალ დინასტიებთან კავშირები დაამყარა, განსაკუთრებით კი, გორდიენის მეფე ზარბიენოსთან. სირიაში კი, კლოდიუსი ტიგრანის კარის აღმოსავლური სახით უკმაყოფილო ბერძნული ქალაქების ტიგრანის წინააღმდეგ აჯანყებას ცდილობდა.

ფინიკიიდან ანტიოქიაში დაბრუნებულ ტიგრანს, კლოდიუსმა ნამდვილი ულტიმატუმი გადასცა, რომელიც მითრიდატეს გადაცემას მოითხოვდა. ტიგრანმა ომისათვის თავის ასაცილებლად ყველაფერი იღონა. ამაზე კარგად მეტყველებს ის, რომ ლტოლვილი მითრიდატე მან კარისგან შორს დააბინავა. მაგრამ მტრებისათვის სიმამრის გადაცემა მეტისმეტად უღირსი საქციელი იყო და ტიგრანმა მის ექსტრადიციაზე უარი განაცხადა. ყველაფერს ემატებოდა ის, რომ რომაელები მას მეფედ და არა მეფეთა მეფედ მიიჩნევდნენ. ეს კი ნიშნავდა იმას, რომ ისინი მის დაპყრობებს და თვითონ სომხური იმპერიის პრინციპს არ აღიარებდნენ.

ამას შემდეგ ომი გარდაუვალი იყო. ტიგრანმა იომა, მაგრამ სასტიკად დამარცხდა. დამარცხებული ტიგრანი და მითრიდატე ერთმანეთს შეხვდნენ. მათ საკუთრივ სომხეთის გადარჩენაზე უნდა ესაუბრათ, რადგან ტიგროსის სამხრეთით სომხების მიერ დაპყრობილი ტერიტორიები დაკარგული იყო. ბერძენი და კილიკიელი დაქირავებულების ღალატის გამო ტიგრანაკერტიც დაეცა. ლუკულუსმა ტიგრანის იმპერიის ეფემერული დედაქალაქი დაიპყრო და უკან, თავის ქვეყნებში გააგზავნა ტიგრანის მიერ დასახლებული ბერძნული და სხვა კოლონები. ტიგრანის სამხრეთი ვასალები რომის კლიენტებად გადაიქცნენ.

თუმცა დამარცხებული ტიგრანი არ დანებებულა. მან დიდი არმია მოაგროვა, რომელშიც სომხების გარდა იყვნენ იბერებიც, ალბანელებიც, ბერძენი ოფიცრების თუ ხელისუფლებისგან განდგომილი იტალიელების მიერ გაწვრთნილი მეომრები. ლუკულუსი ტაძრებს ჩვეულებრივ ძარცვავდა და ამიტომ ტიგრანის მხრიდან ომმა რელიგიური და ეროვნული თავდაცვის სახე მიიღო. 68 წლის ზაფხულში, ლუკულუსმა საკუთრივ სომხეთის დაპყრობა სცადა. მას სომხების ძველი დედაქალაქის - არტაქსატას აღება სურდა. მაგრამ «სომხური ციტადელის» გულში მყოფი არტაქსატას აღება არ ყოფილა იგივე, რაც «საზღვარი-ქალაქი» ტიგრანაკერტის აღება. სომხეთის მაღალი ზეგნებისაკენ მიმავალ ლუკულუსს ჰავის ფაქტორი დაავიწყდა. არა და, კარგი სეზონი სომხეთში მოკლეა და მერე ცივა ან ყინავს. ტიგრანი, რომელსაც თან მუდამ მითრიდატე ევპატორი ახლდა, ბრძოლას თავს ჯიუტად არიდებდა.

სომხური და პონტოს ძალების დიდი ნაწილი სიმაღლეებზე მოწყობილ ბანაკებში იდგა და რომაელები მათ ვერაფერს უშვებოდნენ. რომაელების ირგვლივ მსუბუქი სომხური კავალერია ტრიალებდა და მათ მომმარაგებლებს იტაცებდა. აცივდა, სომეხთა წინააღმდეგობა გაძლიერდა და რომაელები გაიჭედნენ. ამ პირობებში, რომაელთა ლეგიონები აღელდნენ და აჯანყებებით იმუქრებოდნენ. ლუკულუსმა უკან დაიხია, სომხურმა მიწამ დამპყრობელი გააძევა და უკვე ტიგრანის შეტევის დრო მოვიდა.

რომაელების მტერი ტიგრანი, რომაელების მეგობარ ტიგრანად გადაიქცა. სომხეთის მონარქმა, ტიგროსის ჩრდილოეთით ისევ მრავალი რაიონი დაიპყრო. მან კინაღამ კაპიტულაციამდე მიიყვანა ლ. ფანიუსის რომაული დივიზია, რომელიც პირადად ლუკულუსმა ძლივს გადაარჩინა. ამავე დროს, მითრიდატე ევპატორმა, 8 000 კაცით, რომელთა შორის ტიგრანის მიერ მისთვის დათმობილი 4 000 სომეხიც იყო, რომაელებს წაართვა თავისი პონტოს სამეფო და 68 წლის შემოდგომაზე იქიდან ლუკულუსის ხელქვეითები გააძევა. და ბოლოს, ტიგრანის ვასალმა და სიძემ - ატროპატენას მეფემ, თავისი კავალერიით დაიპყრო კაპადოკია. ის რომაულ გარნიზონებს სდევნიდა. 67 წლის ზაფხულში, კაპადოკიის ნაწილი ისევ ტიგრანის ხელში იყო.

სომხეთის ახალი ორიენტაცია: ტიგრან დიდი - რომაელთა მოკავშირე

ტიგრან დიდის და მითრიდატე ევპატორის ალიანსი, როგორც არასდროს ისეთი ურყევი სჩანდა, როდესაც ის ოჯახურ დრამათა სერიამ შეაზანზარა. უსაყვარლესი მეუღლისაგან, მითრიდატეს ასულისაგან, ტიგრანს სამი ვაჟიშვილი ჰყავდა. ყოველი მათგანი მამის წინააღმდეგ შეთქმულებას აწყობდა. უფროსი, ზარიადრე, აჯანყდა და იარაღით ხელში დაიღუპა. მეორე ვაჟიშვილმა იმით ისარგებლა, რომ მამამისი ერთხელ ცხენიდან ჩამოვარდა. მას ეგონა, რომ ტიგრანი დაიღუპა და ისე სასწრაფოდ დაიდგა გვირგვინი, რომ არც კი შეუმოწმებია მამამისი მართლაც მოკვდა თუ არა. მესამე, ტიგრან უმცროსი აჯანყდა მაშინ, როდესაც მამამისი, ტიგრანი დიდი კაპადოკიის გულში რომაელებს ეომებოდა. მოხუცმა მეფემ გაიმარჯვა და შვილი განდევნა. ტიგრან უმცროსმა თავი პართთა მეფე ფრაატ III-ს შეაფარა, ცოლად მისი ქალიშვილი შეირთო და პართებს სომხეთზე თავდასხმისაკენ უბიძგა.

იყო ძვ.წ. 66 წელი, დიდი სომეხი მეფე უკვე 74 წლისა იყო და რომაელებთან ომის შემდეგ ძლივს წამოდგა - როდესაც მის სახელმწიფოებს შეესივნენ პართები, რომლებმაც არტაქსატა კინაღამ აიღეს. მაგრამ ტიგრანმა აქაც იმარჯვა და დაამარცხა პართებიც და თავისი შვილიც, რომელიც ახლა მცირე აზიის რომაული ლეგიონების სარდალ პომპეუსთან გაიქცა. მოღალატე ტიგრან უმცროსი რომაელ არწივებს სომხეთში მიუძღვებოდა. პომპეუსმა ეს შესაძლებლობა ხელიდან არ გაუშვა. მან თავიდანვე გაიმარჯვა იქ, სადაც ლუკულუსი დამარცხდა, შეუჩერებლად იარა და სომხეთის დედაქალაქ არტაქსატას მაშინ მიუახლოვდა, როდესაც ტიგრან დიდი მოლაპარაკებაზე დათანხმდა. და რაღა შეეძლო მოხუც მეფეს? მისი შვილი მტრის თანამზრახველი და მეგზური იყო. რომაელები სომხეთს დასავლეთიდან უტევდნენ, ამ დროს პართებს აღმოსავლეთიდან შეტევა შეეძლოთ. მეტიც, ის ეჭვობდა, რომ მისი შვილები მითრიდატეს წაქეზებით აუჯანყდნენ. უბედური ტიგრან დიდი პომპეუსის გულუხვობას ენდო და არ წააგო. ის ძველი წეს-ჩვეულების თანახმად რომაელთა ბანაკში მივიდა და პომპეუსის ფეხებთან თხოვნით დაეცა. რომაელთა გენერალმა მის ფერხთით დაცემული ტიგრან დიდი წამოაყენა, თავზე დიადემა დაადგა და ხმამაღლა განაცხადა, რომ სომეხთა მეფეს თავისი სამეფო სულაც არ დაუკარგავს, პირიქით, მან რომაელი ხალხის მეგობრობა მოიპოვა. ტიგრანს უნდა დაეთმო სინამდვილეში უკვე დიდი ხნის წინ დაკარგული გარე დაპყრობები ანუ სირია, კომაგენი, ოსროენი, მიგდონია. ომის ხარკის საფასურად ის რომაელი ხალხის მეგობარი და მოკავშირე ხდებოდა. მისი უღირსი, გადაგვარებული შვილიც სამართლიანად დაისაჯა. პომპეუსი მას თავიდან სოფენს დაჰპირდა, მაგრამ თავგასული ახალგაზრდა ამ «პატარა» საჩუქრით კმაყოფილი არ იყო. ბოლოს კი, ბორკილები დაადეს და სოფენი კაპადოკიის მეფე არიობარზანს მისცეს. პართების მეფემ უკმაყოფილება გამოთქვა იმის გამო, რომ მის სიძეს ცუდად ეპყრობოდნენ. პომპეუსმა მშრალად უპასუხა, რომ ამ უკანასკნელის ბედის გადაწყვეტის უფლება, პირველ რიგში, მამამისს - სომხეთის მეფეს ჰქონდა. ამ ირონიული პასუხით უარყოფილი იქნა პართების პრეტენზია სომხეთზე.

პომპეუსმა რომის ჰეგემონია გაამყარა. მან 66 და 65 წლებში ამიერკავკასიაში ალბანელები და დღევანდელი საქართველოს იბერები დაამარცხა. პართები მოხუც ტიგრან დიდს გორდიენის პროვინციის გამო ედავებოდნენ. პომპეუსმა კი, თავის ხელქვეით აფრანიუსს ტიგრანის სამფლობელოთა დაცვა დაავალა.